Dərs vəSAİTİ Vəsait Boloniya prosesi, kredit sistemi üzrə ali pedaqoji

çərçivəsində vahid  təhsil  məkanının  formalaşmasına

şərait yaratması

3. Şagirdlərə

biliklərin

verilməsi, 

bacarıq 

və

vərdişlərin aşılanması prosesi

Yeni 

təlim 

metodlarının 

(proqamlaşdırılmış 

təlim

metodları),  təlimdə verbal  (söz)  metodlarının  təbiiliyinə,  ekoloji

cəhətdən  təmizliyinə görə bundan  sonra  da  öz əhəmiyyətini  sax-

laya  bilməsidir.  Müəllimin  şərhinin  nəqletmə,  izahetmə,  müsa-

hibə,  mühazirə,  təlimatlandırılma  formasında  həyata  keçiril-

məsidir. Bunun  təlim  prosesinin  bütün  həlqələri  ilə bağlı  olma-

sıdır.  Müəllimin  şərhinin  idraki  tapşırığı  verəndə,  hər  hansı  bir

qaydada  yeni  tədris  materialını  təqdim  edəndə,  məktəblilərin

fəaliyyətinə nəzarəti  həyata  keçirəndə və başqa  hallarda  tətbiq

olunmasıdır.  Müəllimin  şərhinin  bütün  təlim  metodlarına  daxil

olması:

1. Nəql;

2. izah;

3. məktəb mühazirəsi;

4. müsahibə;

5. təlim diskussiyası;

6. illüstrasiya metodu;

7. demonstrasiya metodu;

8. videometod;

9. çalışmalar;

10. laboratoriya metodu;

68

11. problemli-laborator metod;

12. praktik metod;

13. idraki (didaktik) oyunlar;

14. proqramlaşdırılmış təlim metodları;

15. öyrədici-nəzarət metodu;

16. situasiya metodu;

17. kitab üzərində iş metodu.

İnformasiya  texnologiyaları  bütün  dünya  birliyi  çərçi-

vəsində vahid təhsil məkanının formalaşmasına şərait yaradır.

Təlim  informasiya  texnologiyaları  uzaqdan,  yaxından,

müxtəlif  mənbələrdən,  yerlərdən  nəhayətsiz  formada  məlumat-

lanmadan  bilik  alma  şəraiti  yaradır. Təsadüfi  deyildir  ki,  ilkin

pedaqoji texnologiya anlayışı təlimdə texniki vasitələrin tətbiqi ilə

əlaqədar  olmuşdur.  Sonralar  yapon  alim  pedaqoqu  T.Sakomo-

tonun  verdiyi  səciyyəyə görə pedaqoji  texnologiya  sistemli

təfəkkür  vasitələrinin  pedaqogikaya  tətbiqi  formasında  təsəvvür

olunmağa başlamışdır.

Hazırda  pedaqoji  texnologiya  adı  altında  pedaqoji

prosesdə müsbət  nəticələrə gətirib  çıxaran  pedaqoji  ideyalar

kompleksi başa düşülür.

Dünyadakı  müxtəlif  pedaqoji  texnologiyalar  ideyası  və

praktikasını  nəzərdən  keçirən  alimlərin əksəriyyəti  belə bir

qənaətdədirlər  ki,  PT-nın əsas  elementləri  onun  mikrotexno-

logiyasındadır. PT-nın mikrotexnologiyasına bunlar daxildir:

a) məqsədlər

b) diaqnostikalar  (ilkin,  cari,  yekun)  təlim  prosesinə

subyektlərin birgə fəaliyyəti (əməkdaşlığı, müəllim-şagird,

şagird-müəllim,  şagird-şagird),  təlimin  təşkili  və forma,

metod və vasitələrinin seçilməsi;

c) refleksiyalar;

d) tədris olunan fənnin (fənlərin) məzmunu.

Bunlardan əlavə tam  və sistemli  pedaqoji  texnologiya  alt

sistem  texnologiyalarını əhatə edir.  Bir  sıra  ölkələrdə bunlardan

istifadə edilir. Məsələn, təbii təlim texnologiyaları; modul-reytinq

texnologiyaları;  interaktiv  təlim  texnologiyası;  parasentrik  təlim

---

69

texnologiyası; biliklərin tam mənimsənilməsi texnologiyası; fərdi

təlim  texnologiyası;  kopeerativ  təlim  texnologiyası;  təlimin

nəzarət-korrektə texnologiyası.

Bilik  mənbəyinin  meyarını  təşkil  edən  təlim  metodları

aşağıdakı prinsiplərə söykənir:

1. İnteraktiv təlim texnologiyası

2. Pedaqoji  texnologiyaların  ciddi  elmi əsasa,  didaktik

prinsiplərə söykənməsi

İnteraktiv  təlim  texnologiyası  differensial-inkişafetdirici

təlimi sinifdə şagirdlərin müxtəlif tərkibini nəzərə almaqla həyata

keçirir.  Fərdi  təlim  texnologiyası  isə fərdi  təhsilləndiricilik

dairəsini yaradır.

Parasentrik  təlim texnologiyası  təlimin  müxtəlif  vasitələri

ilə iş zamanı müstəqil təşkilini nəzərdə tutur.

Göründüyü  kimi,  təlim  texnologiyası  çoxdur.  Hər  biri

konkret  təlim-tərbiyə

məqsədini  həyata  keçirməyə

xidmət

göstərir.  Müxtəli  təlim  metod  və vasitələrindən  istifadə olunur.

Bütün  bunlar  son  dövrlərdə qeyri-ənənəvi  yanaşmalarla  həyata

keçirilir. Təbii ki, bunun üçün müəllimdə ciddi ixtisas-peşəkarlıq

hazırlığı və təcrübəsi, təşəbbüskarlıq və yaradıcılıq, demokratiklik

və humanizm keyfiyyətləri olmalıdır.

XX əsrin  70-80-cı  illərində Azərbaycanda  yeni  pedaqoji

texnologiyalarla  işləyən  müəllimlər  və məktəb  rəhbərləri  var  idi.

Onlar  öz  yenilikçi  və səmərəli nəticə verən  belə təcrübələrinə

xüsusi  ad  verməmişdilər.  Lakin  tətbiq  etdikləri  sistemin  üsul  və

vasitələrin  nəticələrinin  verdiyi  təlim-tərbiyə

keyfiyyətini

səciyyələndirdilər.  Bu  yeni  işlərdən  özləri  də,  jurnalistlər  də,

metodistlər  də yazırdılar. Bu  təcrübələr  məqalələrə səpələnir  və

bir  də Maarif Naziri  akademik  M.Mehdizadənin  məruzə və

kitablarında ümumiləşdirilirdi.

Beləliklə qeyd  edə bilərik  ki,  pedaqoji  texnologiyalar

əsasən  mütəxəssislər  tərəfindən  yaradılsa  da  onlar digərləri

tərəfindən  öyrənilir,  yayılmasına,  elmin  onun  tədqiqat  obyektinə

çevirməsinə böyük  ehtiyac vardır. Əks  təqdirdə,  yeniliklər

yarandığı ocaqdan kənara çıxmır, hamının yararlanmasına çatmır.

70

Bilik – təbiətin,  cəmiyyətin,  idrakın  ümuminkişaf  qanunauy-

ğunluqları,  qanunlarına dair  faktların,  rəqəmlərin,  məlumatların

və informasiyaların  məcmuudur. Vəsait – biliklərin  tətbiq  olun-

ması,  vərdiş  ilə bacarıqların  avtomatlaşdırılması  kimi  başa

düşülür.  Hər  bir  tədris  fənnində biliklər  real  predmetləri,  pro-

sesləri,  maddi  aləmin  təzahürlərini  özündə əks  etdirən  və

müəyyən  sistemdə verilən  faktlarda,  anlayışlarda,  qanunlarda  və

elmi nəzəriyyələrdə ifadə olunur.

Biliklər  həm  də praktikada  tətbiq  olunma  prosesində

bacarıqla  bağlıdır.  Bacarıq – bu  mənimsənilmiş  biliklər əsasında

şüurlu  surətdə yerinə yetirilən  praktik  fəaliyyətə insanın  bir  növ

hazır  olmasıdır.  Bacarıq  biliklərin  məzmunu  ilə

birbaşa

əlaqədardır. Bacarıqların hər biri müəyyən nəzəriyyəyə əsaslanır.

Məsələn,  riyazi  qanunların  dərk  olunmaq  bacarığı,  yaxud  oxun-

muş  mətnin  planını  tutmaq  bacarığı,  məsələləri  həll  etmək

bacarığı,  müəyyən  dərəcədə mürəkkəb  inşalar  yazmaq  bacarığı,

kimya  üzrə müşahidə və ya  təcrübə aparmağı,  musiqi  alətində

çalmaq bacarığı, rəqs etmək bacarığı və s. bu cür bacarıqlardır.

Vərdiş  bacarıqların  dəfələrlə təkrarı  nəticəsində avto-

matlaşmış  formasıdır.  Vərdiş  o  qədər  avtomatlaşmalıdır  ki,  o

sürətli  və nöqsansız  fəaliyyətə çevrilməlidir.  Məsələn,  qiraət,

məktub  yazmaq,  şifahi  hesablama  vərdişi,  alətlərdə sərbəst

çalmaq, rəsmi təxəyyüldən kağıza köçürmə, topu dəfələrlə çiləmə,

turnikdə sərbəst yellənmə, aşma, fırlanma və s.

Şagirdlərin  hadisələri  mənimsəməsi  zamanı  şüurlarında

maddi aləmin düzgün, təhrif olunmamış şəkildə əksini necə təmin

etmək qaydalarını da onlara necə dərk və tətbiq olunmasını məhz

müəllim  öyrədir.  Şagirdlərin  idrak  prosesinin  fəaliyyət  dina-

mikasını  elə tənzimləmək  lazımdır  ki,  onlar  duyduqları  predmet

və hadisələri,  yəni  elmi-nəzəri  faktları  dərindən  mənimsəyib

qavrasın,  hafizəsində saxlasın,  hifz  etsin,  sonra  təfəkkür  süz-

gəcindən keçirərək nitq vasitəsilə onu ifadə edə bilsin.

---

71