Dərs vəSAİTİ Vəsait Boloniya prosesi, kredit sistemi üzrə ali pedaqoji

X MÖVZU

TƏLİM NƏZƏRİYYƏSİ YENİLƏŞƏN,

İNKİŞAF EDƏN ELMDİR

PLAN:

1. Pedaqoji islahatların (terminin) yaranması və işlək

hala  düşməsi,  təhsilin  elmin  məzmununun  zənginləş-

məsi ilə sıx bağlı olması

2. Pedaqoji  prosesin  həyata  keçirilməsində bir-birini

tamamlayan iki vacib şərtin nəzərə alınması

3. Pedaqogika  həmişə yeniləşən,  inkişaf  edən  bir  elm

kimi

4. XX

əsrin  60-cı  illərindən  başlayaraq  təlim

prosesinə müxtəlif yanaşmalar

Pedaqoji islahatların (terminlərin) yaranması və işlək hala

düşməsi təhsilin  elmi məzmunu ilə sıx  bağlıdır.  XIX əsrin

sonlarında  rusiyada  pedaqogika  elmində “pedaqoji  proses”

anlayışı  sıx  işlənməyə başlamışdır.  P.F.Karteryev  tərəfindən

əsaslandırılan  pedaqoji  proses  ifadəsi  sonralar  işləməkdən  qaldı.

Təlim  və tərbiyə proseslərinə ayrı-ayrı  yanaşılaraq  təlim-tərbiyə

prosesini aktuallaşdı. XX əsrin 70-80-cı illərində təlim və tərbiyə

proseslərinin vəhdəti problemi işləndi və pedaqoj proses problemi

doğurdu.  Eləcə də “pedaqoji  sistem”  anlayışı.  Məlumdur  ki,

“pedaqoji  sistem”  pedaqoji  prosesdə baş  verən  və şəxsiyyətin

təhsilləndiriciliyi,  tərbiyələndiriciliyi,  inkişafı  məqsədilə çoxlu

qarşılıqlı əlaqələr, struktur komponentlərin birləşməsidir. Deməli,

“təhsil  sistemi”,  “tam”  “pedaqoji  proses”  anlayışları  bütövlük,

problemə tam sistemli yanaşma mənasını ehtiva edir və bu günkü

kurikulum anlayışlarının mayasını təşkil edir. Deyilənlərdən belə

bir  nəticə hasil  olur  ki, təhsil  işindəki  müasirliyi,  yeniliyi  daha

düzgün,  elmi əsasda  qavraya  bilmək  üçün,  pedaqogika  elminin

(onun  anlayışlarını)  inkişafını  öyrənmək  lazımdır.  Beləliklə də,

ondakı  müasirlik  və yenilik  daha  konkret  və mahiyyətcə düzgün

64

qavranılır. Əgər  belə olmasa,  bu  sahədə yazılanlar  mücərrədlik

nümunəsinə çevrilə bilər.

Pedaqoji  prosesin  həyata  keçirilməsi  və pedaqoji  elmin

məqalələri və digər əsərlərində bir-birini tamamlayan 2 vacib şərt

nəzərə alınmalıdır. Onun  birincisi,  tədris,  təlim,  tərbiyə işinə –

pedaqoji  prosesə bələdlilik,  daha  doğrusu  bu  təcrübənin  yüksək

səviyyədə daşıyıcısı,  ustası  olmaq.  İkincisi,  bu  məsələlər  üzrə

elmi-nəzəri  fikrə,  ideyalara,  pedaqoji  elminə dərindən  yiyə-

lənirlər. Bunlar təkcə görünən tərəflərdir. Pedaqoji işdə, intuisiya

ilə duyulan  ləyaqət  və mənəviyyat  saflığı  tələb  edən,  müəllim-

şagird,  yaxud  rəddar-icraçı əməkdaşlıq  şəraitində meydana  çıxa

bilən  münasibətlər  ola  bilər  ki,  bunları  hər  iki  tərəfin  pedaqoji

duyum,  etika,  taktika  yanaşma  ilə şəxsi  qabiliyyətləri,  mədəniy-

yəti səviyyəsində həll edir. Ona görə də təhsildə, pedaqoji işdə bu

sahənin  bütün  incəliklərinə bələd  olan  şəxslərə mütəxəssis  sözü

deyilə bilər.

Pedaqogika – zəngin,  çoxsahəli,  çoxfunksiyalı,  prosesləei

təsvirə gəlməyən mürəkkəb bir işi – pedaqoji fəaliyyət sahələrini

əhatə edir. Kim ki bu işin mahiyyyətinə, məzmununa bələd deyil,

yəni  onu  bəsit  şəkildə qavrayır,  elə düşünür  ki,  adi  bir  işdir,  çox

sadə bir  prosesdir.  Pedaqoji  elm  və pedaqoji  fəaliyyət  o  qədər

mürəkkəbdir  ki,  o  sahədə mütəxəssislər  belə həmişə çevik,

informasiyalı  olmasalar,  yenilikləri  nəzərə almasalar  köhnə bilik

və təcrübələr ilə gərəksiz ola bilərlər.

Pedaqogika  həmişə yeniləşən,  inkişaf  edən bir  elmdir.  O,

həm  nəzəri  cəhətdən,  həm  də praktik  yönümdən  yeniləşir.  Bu

yeniləşmələr də səmərəli və səmərəsiz ola bilər. Ona görə də istər

tədqiqatçı pedaqoq, istərsə də praktik müəllim, təhsil işçisi gərək

milli  təhsil  siyasətinə,  təhsilin  dövlət  standartlarına,  təhsilin

inkişaf  proqramına,  vətəndaşların  milli  konsepsiyasına  bələd

olsun,  yeniliklərin  milli  təhsil  qaydalarını  görə bilsin.  Deməli,

istər  tədqiqatçı-pedaqoq,  istərsə də praktik  müəllim,  təhsil  işçisi

çox  yüksək  intellektə,  peşəkarlığa,  müstəqil  düşüncəyə,  yaradıcı,

məntiqi fikrə sahib olsun ki, nəyin gərəkli, nəyin gərəksiz, yaxud

nəyin xeyirli, nəyin ziyanlı olduğunu kəsdirə bilsin.

---

65

XX əsrin  60-cı  illərindən  başlayaraq  təlim  prosesinə

müxtəlif  yanaşmalar  formalaşmağa  başlamışdır.  Bunlar  aşağı-

dakılardır:

1. Problemli  təlim  və ya  təlim  prosesində problemli

vəziyyətin yaradılması

2. Proqramlaşdırılmış təlim

3. Alqoritmləşdirilmiş təlim

4. Differensial təlim

Problemli təlim, yəni təlim prosesində problemin vəziyyət

yaradıb  şagirdlərin  təfəkkürünü,  düşüncə tərzini  inkişaf  etdirmək

ideyasının  kökləri  çox qədimdir. Problemli  təlim  prosesində

şagirdlər müstəqil olaraq fikri fəallıq priyomlarından istifadə edir,

eksperiment  qoyur,  müşahidələr  aparır,  onların  nəticələrini  təhlil

edir,  düşünür,  fikir  mübadiləsi  edir,  qaydaları,  qanunları,

teoremləri  özləri  üçün kəşf  edirlər.  Problemli  təlim  şagirdlərdə

dərsə maraq  oyadır,  şagirdlərin  təşəbbüskarlığını  inkişaf  etdirir,

hadisələrin  daxili  mahiyyətini,  onların  arasındakı  qarşılıqlı

əlaqələri başa düşməyə kömək edir, hadisə və proseslərin qiymət-

ləndirilməsinə dialektik  yanaşmağı  öyrədir,  prosesi  həll  etmək

yollarını tapmaq  bacarığını  formalaşdırır,  elmi  idrak  metodlarına

alışdırır.

Proqramlaşdırılmış  təlim  kibernetika  elminin  təsiri

nəticəsində yaranmışdır.  Bu  təlimin əsasını  tədris  materiallarının

məzmununun  seçilməsi  təşkil  edir.  Proqramlaşdırılmış  təlimin

xüsusiyyətləri bunlardır:

1. Tədris materialları konkret paylara bölünür.

2. Tədris  prosesi  ardıcıl  olaraq  addımlara  bölünür  və

şagird həmin addımlar üzrə fikri fəaliyyət priyomlarından

istifadə edir.

3. Hər bir şagird nəzarətlə tapşırığı tamamlayır.

Alqoritmləşdirilmiş  təlim  məktəb  həyatında  yeni  bir

məsələ deyildir. Onun indi aktuallaşmasına səbəb həyatımızın hər

sahəsinə daxil  olan  elektron-hesablayıcı  maşınların  tətbiqidir.

Alqoritm düzgün nəticələrə aparan ardıcıl hərəkətlərin sistemidir,

şagirdlərə tədris  fəaliyyətində ardıcıllığı  yerinə yetirməyə kömək

66

edir.  Öyrədici  proqram  tətbiq  etməzdən əvvəl  fikri  fəallıq

hərəkətləri  və tədris əməliyyatlarının  alqoritmini  müəyyənləş-

dirmək lazımdır ki, EHM-in tədris prosesini əhatə edə bilsin.

Differensial  təlim  şagirdlərin  inkişafını  və fərdi  xüsu-

siyyətlərini  nəzərə almağa əsaslanır.  Dərsdə şagirdlərin  qarşısına

müəyyən  idrak  vəzifələri  qoyulur  və müəllim  həmin  vəzifələrin

icra  edilməsinə,  dərk  olunmasına  nəzarət  edir.  Differensial  təlim

şagirdlərin  biliyini  dərinləşdirib  genişləndirir,  onların  fərdi

qabiliyyətlərini,  fərdi  öyrənmə üslubunu  formalaşdırır,  müxtəlif

tələbatlarının öyrənilməsinə şərait yaradır.