Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 172

qanunvericiliyinə salınmışdı. Məsələn, qanunların birində qeyd 

olunur: "Əgər azad adam ərli qadına barmağını silkələsə  və 

onunla uşaq kimi rəftar etsə və bu iş üzrə onu təqsirləndirib ifşa 

etsələr, onda onun barmağı  kəsilməlidir.  Əgər o, qadını öpübsə, 

onda onun aşağı dodağını baltanın tiyəsinə  çəkib kəsmək 

lazımdır". Assuriyada levirat, yəni dul qadının vəfat etmiş  ərinin 

qardaşı ilə nikahı mövcud idi. Belə hallarda ailə icmasının 

bütövlüyünü saxlamaq məqsədi güdülürdü. Bəzi hallarda, əgər 

təqsir  ərdə olardısa, qadın  ər evini tərk edib ata evinə qayıtmaq 

hüququna da malik idi. Adətən ər vəfat etdikdən sonra qadın onun 

borcunu ödəmək üçün sələmçinin təsərrüfatında işləməli idi. 

Bəzən müəyyən şərait nəzərə alınırdı və qadın borcu ödəməkdən 

azad olunurdu. Ailədə atanın hakimiyyəti qeyri-məhdud idi, buna 

görə  də qadın ləyaqəti və hüququ əksər hallarda tapdanırdı. Kişi 

qadını çox asanlıqla boşaya bilərdi. Lakin ərinə  xəyanət etmiş, 

yaxud  ərindən ayrılmaq istəyən qadını suya atırdılar. Assuriyada 

kəskin mülki bərabərsizlik mövcud olmuşdu. Bunun nəticəsində 

quldarlar cəmiyyətin hakim sinfi kimi formalaşırdılar. Mülki 

bərabərsizlik icma təşkilatlarına da toxunmuşdu.  İcmanın birliyi 

dağılırdı, icma üzvləri müflisləşir, sələmçilərdən asılı  vəziyyətə 

düşürdülər. Torpaqdan məhrum olmuş icmaçılar öz övladlarını 

kənara satmağa məcbur olurdular. Onlar məcburi əməklə məşğul 

olanlar dəstəsinə mənsub idilər. Qullar və məcburi əmək adamları 

istismar olunan sinfi təşkil edirdilər. 

Dövlət, məbəd və böyük fərdi təsərrüfatlarda qul əməyi 

geniş  tətbiq olunurdu. Dövlət təsərrüfatı  işğallar nəticəsində 

genişlənirdi. Hökmdar dövlətə yaxın olan adamları torpaq sahələri 

ilə  təmin edirdi. Belə adamlar yeni qulluq əyanları  təbəqəsini 

təşkil edir, hökmdarın dayağına və böyük torpaq sahibkarlarına 

çevrilirdilər. Onların mülkündə işləyən qulların sayı 30-50 nəfərə 

çatırdı. Xırda torpaq sahibkarlığı da mövcud idi. Burada işləyən 

qulların sayı nisbətən az idi. Assuriyada məbədlər də böyük 

torpaq sahələrinə malik idilər. Məbəd təsərrüfatında qullarla 

yanaşı məcburi əmək adamları da işləyirdilər. 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 173

 

 

 

 

 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 174

 

 

 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 175

QƏDİM URARTU MƏDƏNİYYƏTİ 

Urartu Mesopotamiyadan şimalda,  Şərqi Anadoluda 

(Türkiyə) Van gölü ətrafında meydana gəlmişdi. Urartu dağlıq 

ölkə idi. Dəclə, Fərat və Araz çayları öz mənbələrini bu ərazidən 

götürür. 

Urartu  əhalisinin tərkibi müxtəlif olmuşdur. Assurlar bu 

ölkəni Urartu, urartulular isə öz ölkələrini Biaynili adlandırırdılar. 

Assur hökmdarı I Salmanasar “Uruatri ölkələri” ifadəsini 

işlətmişdi. Uruatri adı tədricən Urartu adı ilə əvəz olunmuşdu. Bu 

zaman xırda ölkələrin hakimləri vahid bir mərkəzdə 

birləşdirilmişdi. E.ə. IX əsrdə Assur hökmdarı II Assurnasirpal 

Urartu ölkəsinə yürüş  təşkil etmişdi. Urartulular ona güclü 

müqavimət göstərmişdilər. Urartunun dağlıq  ərazisində, 

məhsuldar vadilərində, düzən torpaqlarında  əhali müxtəlif 

təsərrüfat işləri ilə  məşğul olurdu. Onların təsərrüfat həyatı 

haqqında mixi yazılar və arxeoloji materiallar məlumat verir. 

Urartulular əkinçilik, maldarlıq, atçılıq, üzümçülük, bağçılıq 

və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. 

Menuanın hakimiyyəti dövründə ölkədə suvarma işlərinə 

xüsusi diqqət yetirilirdi. Van gölünün şimal hissəsində bir neçə 

qollara ayrılan suvarma kanalı  çəkilmişdi. Bunlardan biri Menua 

kanalı adlanırdı. Bu kanal vasitəsi ilə Van şəhəri içməli bulaq 

suyu ilə  təmin olunurdu. Kanalın aşağı axar hissələri yonulmuş 

daşlardan hörülmüşdü. Bu daşların bir çoxunun üzərində mixi 

yazılarda “Menua kanalı” sözləri aşkar edilmişdir. 

Menua işğal olunmuş ərazilərdə yaşayış məntəqələri saldırır 

və qalalar tikdirirdi. O, Urartunun baş allahı Haldinin şərəfinə qala 

tikdirmiş  və onu “Haldi allahının  şəhəri” adlandırmışdı. Burada 

üzüm tənəkləri saldırmış  və  həmin bağı “Menuanın üzümlüyü” 

adlandırmışdı. Bir çox tikililər Menuanın adını daşıyırdı. Onun adı 

əşyalar üzərində “Menuanın malı” ifadəsi ilə həkk olunmuşdu.  

Menua atçılığı da inkişaf etdirirdi. Atdan minik vasitəsi kimi 

və təsərrüfat işlərində, habelə hərbi yürüşlərdə istifadə edilirdi. At 

çapmaq, at oynatmaq yarışları bir adətə çevrilmişdi.  

Urartuda dulusçuluq, metalişləmə, zərgərlik və s. sənət 

sahələri inkişaf etmişdi. Urartu sənətkarları müxtəlif tunc 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 176

məmulatları-məişət qabları, silahlar (qalxan, dəbilqə, xəncər, ox 

və s. istehsal edirdilər. 

Urartunun özünəməxsus yüksək mədəniyyəti olmuşdur. 

Onlarda memarlıq, yazı  mədəniyyəti, incəsənət yüksək inkişaf 

etmişdi. Urartulular Mesopotamiyadan mixi yazını mənimsəyərək 

Urartu dilinə uyğunlaşdırmışdılar. Urartu qalalarında daşüstü 

mətnlər-kitabələr həkk olunmuşdu. 

Arxeoloji qazıntılar zamanı Urartuya aid yazılı  sənədlər 

aşkar edilmişdir. Urartulular istehkam və qala inşası sahəsində 

böyük təcrübə qazanmış və şəhərlər salmışlar. 

Urartuda dini görüşlər yaranmış, çoxallahlılıq mövcud 

olmuşdur. Hər tayfa öz allahına sitayiş edirdi. Haldi (səma allahı) 

Urartunun baş allahı sayılırdı. Onun şərəfinə qala salınmış, heykəl 

qoyulmuşdu. Tufan, ildırım və yağış allahı Teyşeba, günəş allahı 

Şivini adlanırdı.  

Urartu bədii sənətkarlığına məxsus bir çox saxsı, metal, 

zərgərlik məmulatlarının, möhürlərin üzərində müxtəlif rəsmlər 

təsvir edilmişdir. Qızıl medalyon üzərində metal-plastika üsulu ilə 

işlənmiş “taxtda əyləşmiş İlahəyə səcdə edən qadın” təsviri Urartu 

zərgərlik sənətinin gözəl nümunəsidir. Urartu ərazisinin coğrafi 

şəraiti müxtəlif olmuşdur. Burada ucqar və yüksək dağlarla 

yanaşı, məhsuldar vadilər, aran torpaqları mövcud idi. Xüsusilə 

Haldi allahına ithaf edilmiş  məbədlərin nüfuzu saxlanılırdı  və 

təbliğ olunurdu. Urartu hökmdarları öz qələbələrini və abadlıq 

işlərini Haldi allahını adı ilə bağlayırdılar. Məbədlərə nəzir verilir 

və qurban kəsilirdi. İşğal olunmuş ölkələrdən gətirilmiş qənimətin, 

mal-qaranın və  əsirlərin bir qismi məbəd təsərrüfatına bəxş 

edilirdi. Burada məbədlər hələ böyük torpaq sahələrinə malik 

deyildilər. Urartu hökmdarları məbəd tikintisinə diqqət verirdilər, 

lakin məbədlərdə dövlət təsərrüfat formasına oxşar təsərrüfatlar 

hələ yaranmamışdı. 

 Ölkənin iqtisadi həyatında dövlət, yaxud hökmdar 

təsərrüfatı mühüm mövqeyə malik olmuşdu. Dövlət təsərrüfatının 

geniş torpaq sahələri, sənətkarlıq emalatxanaları, işçi qüvvəsi var 

idi. Urartu hökmdarları  işğal olunmuş  ərazilərdə, eləcə  də 

Urartunun özündə müxtəlif abadlıq işləri aparır, yeni qala və 

---