Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 184

hücumların qarşısını almaq üçün qalalar və qala-şəhərlər 

tikilmişdi. Mannanın paytaxtı  İzirtu və başqa  şəhərlər  əzəmətli 

qala divarları ilə  əhatə olunmuşdu. Həsənli qala-şəhərində iki-üç 

mərtəbəli binalar, məbədlər tikilmişdi. 

Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış əşyalar üzərindəki şəkil 

və naxışlar Manna təsviri sənətinin gözəl nümunələridir. Həsənli 

qızıl camının üzərində çox maraqlı  əfsanəvi səhnə  təsvir 

olunmuşdur. 

Ziyiyənin qızıl və gümüş qədəhləri dağkeçisi, yaxud ceyran 

başı formasında hazırlanmışdır. Müxtəlif  əşyaların üzərində  şiri 

yaralayan hökmdar, dizi bükülmüş maral, dağqoçu, həyat ağacı 

ətrafında keçi və qanadlı öküz təsvir edilmişdir. 

Mannalılar allahlara sitayiş etmişlər.  İbadət üçün tikilən 

xüsusi binalarda-məbədlərdə allahların heykəli qoyulurdu. 

Müxtəlif  əşyalar üzərində Manna əfsanələri ilə bağlı  səhnələr 

təsvir olunmuşdur. Manna əsatirlərində müxtəlif əfsanəvi varlıqlar 

(qrifon, buynuzvarı yay kimi əyilmiş qanadlı qoç, insan sifətli 

öküz, qanadlı sfinks və s.) mühüm yer tuturdu. 

Həsənlidən tapılmış  qızıl camın üzərindəki təsvirlər 

mannalıların dini görüşləri ilə bağlı idi. Camın yuxarı hissəsində 

döyüş arabası üstündə üç allah təsvir olunmuşdur. Mannalılar dini 

təsəvvürlərinə uyğun olaraq allahları qanadlı  çəkmişlər. 

Təsvirlərdə günəş, ay və külək-yağış allahlarını ayırd etmək 

mümkün olur. 

E.ə. III minillikdə Azərbaycanın cənubunda əhali mixi yazı 

ilə tanış idi. Mannada yerli yazı növü də olmuşdur. Ziviyədən 

tapılmış gümüş sini üzərində bir çox işarələr həkk edilmişdir. Bu 

işarələr heroqlif yazı növünə aiddir. İşarələrin çoxluğu və 

müxtəlifliyi göstərir ki, bunların müəyyən oxunuşu olmuşdur. 

Mannada türk, hürri, İran və s. dillər işlənmişdir. Manna ilə 

bağlı yer və şəxs adları burada qədim türk tayfalarının yaşadığına 

dəlalət edir. Turukki adı türk tayfa adının ilkin forması hesab 

edilir. 

Manna hökmdarlarının adları da türk sözləri ilə izah olunur. 

Aza adı türk mənşəli aca - “böyük qardaş” sözünü bildirir. 

Ullusunu adı türk dillərində  işlənən ul-lu-ulu- “böyük, ulu, 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 185

əzəmətli” sözü və “sun” sifət  şəkilçisinin birləşməsindən  əmələ 

gəlmişdir, “ən böyük”, “ən ulu”, yaxud “ulu adam” mənası 

daşımışdır. Mannada əhalinin  əsas dili ən qədim türk dili 

olmuşdur. E.ə. II minillikdə Azərbaycanın  ərazisində yerli 

türkdilli etnoslar yaşamışlar. Bu etnoslar milli mədəniyyətin 

inkişafına güclü təsir göstərmişlər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 186

 

QƏDİM İRAN MƏDƏNİYYƏTİ 

Mesopotamiyadan  şərqdəki vadilərdə  və dağlardakı 

yaylalarda iranlı (fars) tayfaları köçəri həyat sürürdülər. Bu 

ərazidə yaranmış  İran dövlətinin  əsasını  Əhəmənilər sülaləsi 

qoymuşdur. Farsların başçısı I Kambiz Midiyaya tabe idi. O, 

Midiya çarı Astiaqın (584-550) qızı Mandanaya evlənmişdi. 

Mandanadan olan Kir (e.ə. 558-530) inzibati və pul islahatı 

keçirdi. Vahid pul sistemi yaratdı. Ölkə 20 satraplığa bölündü. 

Satraplığa satrap başçılıq edirdi. Persepolla yanaşı, Babil, Suz, 

Ekbatan  şəhərləri də  İranın paytaxtı idi. İran-yunan 

müharibələrində (e.ə. 490-449) İran məğlub oldu.  

Əhəmənilər dövründə mixi yazı  əsasında qədim fars yazı 

növü icad edildi. Farslar şəmsi-qəməri (günəş-ay) təqvimi tərtib 

etmişlər. E.ə. zərdüştlük  Əhəmənilərin rəsmi dini oldu. I Dara 

Bisütun qayası üzərində  ən məşhur kitabə  həkk etdirmişdir. 

Pasarqad şəhərinin ətrafında böyük qülləli bina və onun ətrafında 

ibadət üçün binalar tikilmişdi. Farslar bu sahəni Təxti-Süleyman 

adlandırırdılar. Persepol xarabalıqlarına orta əsrlərdə  Təxti-

Cəmşid deyirdilər. 

Əhəmənilər imperiyası e.ə. IV əsrin sonunda zəiflədi, 

İsgəndər Persepol şəhərini tutdu, İranın sonuncu padşahı III Dara 

öldürüldü. İran Əhəmənilər imperiyasına son qoyuldu.  

Bir neçə  əsrdir ki, elmi və  bədii  ədəbiyyatda  İran və fars 

dövləti anlayışları yanlış olaraq sinonim kimi işlədilir. Bunun 

yanlış olmasının başlıca səbəbi  İranda tarixən məskunlaşan 

xalqların unudulması, nəzərdən qaçırılmasıdır. Nəticədə  təqribən 

3 min ildən çox bir müddət  ərzində  İran  ərazisində yaraşan 

mədəniyyət və digər mənəvi sərvətlər yanlış olaraq farsların adına 

çıxarılır. Avropa və rus tarixçi və  ədəbiyyatçılarının bir qismi 

hətta ifrata vararaq bütövlükdə İranı Persida adlandırmışlar. 

Bəzi tarixçilərin fikrincə, «İran» adı əslində coğrafi anlayış 

olmaqla geniş bir əraziyə (yaylaya) şamil edilir. Bu coğrafi 

anlayış  bəzən  İran dilləri qrupunu bildirən məfhum kimi də 

işlədilir.  İran dilləri qrupuna fars, puştu, tat, Mazandaran, tacik, 

Gilan, kürd və başqaları daxildir. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 187

İran mətnləri qədim fars mətnlərində, eləcə  də  hələ  də 

mübahisəli olan «Avesta» mətnlərində təmsil olunmuşdur. Bir sıra 

Azərbaycan alimləri Avesta dilinin fars dili ilə  əlaqəsini qəbul 

etmirlər. Sonralar Urartu mədəniyyətində  məzdəkilik  şəklində 

özünü göstərən zərdüştiliyin  əsl sahibi etnik cəhətdən türk 

qəbilələrindən təşkil olunmuş midiyalılardır və Urartu 

mədəniyyətinə indi sahib durmuş ermənilərə nəinki məzdəkizmin 

və  zərdüştiliyin, hətta etnik kökü etibarilə «onoqurlarla»-

»utiqurlarla», yəni türk tayfalarına bağlanan Urartu dövlətinin və 

mədəniyyətinin də  qətiyyən aidiyyəti yoxdur. Burada eyni 

zamanda udin-kutilərin də tarixi adlarının təhrifindən danışılır, 

sözlərin  əslən yəhudi mənbələrində «Uqin» («Uquz») olduğu 

təsdiq edilir ki, bu etnosların da qədim türklərə  məxsusluğu 

aydındır. Beləliklə, Avestanın bizə  gəlib çıxmış kitabları  qədim 

Azərbaycan ədəbiyyatının əsərləridir. 

Coğrafi anlayış kimi İranın  əhatə etdiyi ərazi və orada 

yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri bu ölkəni özlərinin 

doğma vətəni hesab etmişlər. Deməli, «İran» adı altında yalnız bir 

xalqın - yəni farsların vətəni deyil, əksinə, bir sıra xalqların vətəni 

başa düşülməlidir. Bunu «İran» mədəniyyəti anlayışı haqqında da 

demək olar. Lakin «İran» mədəniyyətinin müxtəlif tarixi dövrlərin 

məhsulu olduğu da unudulmamalıdır. Qədim  İran mədəniyyəti 

İran yaylasının və onunla həmsərhəd Orta Asiya vilayətləri 

əhalisinin, çoxsaylı  İran tayfa və xalqlarının yaratdığı 

mədəniyyətdir. Həmin mədəniyyətin yaradılmasında Azərbaycan 

xalqının inkaredilməz rolu olmuşdur.  

Tarixçilərin fikrincə, e.ə. III-II minilliklərdə Urmiyyə gölü 

hövzəsində kuti, lullubi, su (suv), turukki tayfaları yaşayırdılar. 

Həmin tayfalar adları bizə  məlum olmayan, lakin başqa (o 

cümlədən Hurri, Qafqaz, Elam) dillərində danışan  əhali ilə 

ünsiyyətdə olmuşlar. 

Eramızdan əvvəl I minillikdə İran ərazisində kuti və lullubi 

etnosları ilə yanaşı, bir sıra başqa ad daşıyan tayfalar da 

yaşamışlar. Urmiyyə gölü hövzəsində Manna dövləti yarandıqdan 

sonra, onun ərazisi Assur mixi yazılarında «Mannaya ölkəsi», 

yəni «mannalıların ölkəsi» adlanırdı. Yəqin ki, «mannalı» anlayışı 

---