______________Milli Kitabxana_____________
214
daşından və bazalt daşdan düzəldilən alətlərlə yanaşı obsidiandan
(vulkanik-şüşə) düzəldilən alətlər peyda oldu. Obsidiandan dişli
ərsin tiyə düzəldirdilər. Alt paleolitin sonunda insan sürüsünü və
ilk icmanı daha sabit olan nəsil icması əvəz edir.
Təxminən 100 min il bundan qabaq orta paleolit (mustye)
dövrü başlanır və b. e. əvvəl 40-cı minilliyə qədər davam edir.
İnsanlar Kiçik Qafqaz, Naxçıvan, Qarabağ və Qazaxın daha geniş
ərazilərində məskən salır. Qarabağın Tağlar, Qazaxın Damcılı,
Naxçıvanın Qazma mağaralarında külli miqdarda daş alət
nümunələri tapılmışdır. Orta paleolit dövründə neandertal adam
tipi formalaşır. Orta paleolit dövründə də ovçuluq və yığıcılıq
başlıca məşğuliyyət növü olaraq qalırdı. Qafqaz maralı, mağara
ayısı və boz ayı, dağ keçisi və vəhşi at-kulan ovlayırdılar. Həmin
dövrdə dini təsəvvürlərdə dəyişikliklər baş verir, o dünyaya inam,
totemizm, ovsun və bir çox başqa ibtidai din formaları yaranır.
Orta paleolitdə insan sürüsünü tədricən nəsil icması başqa cür
desək, qəbilə icması əvəz edirdi.
Üst paleolit dövrü e. ə. 40-cı minillikdən XII minilliyə qədər
davam edir. Mülayim rütubətli iqlim hökm sürür, fauna və flora
dəyişir. Bu dövrün izlərinə Qarabağ və Qazax mağara
məskənlərində təsadüf olunur. Təkmilləşdirilmiş ərsin, biz,
kənarları diş-diş edilmiş alətlər, uzunsov, dəyirmi və üçbucaq
şəkilli alətlər üzə sıxdı. Bu zaman “homo sapiyensin” (ağıllı
insan) formalaşması sona yetdi. Nəsil icmasını qəbilə icması əvəz
etdi və ana xətti üzrə nəsil-qəbilə icması qəti surətdə yer aldı. Bu,
matriarxat dövrü idi. E. ə. 12 minillikdən 8-ci minilliyə qədər
mezolit dövrü davam etdi. Bu zaman kaman və oxun kəşf edilməsi
ilə ov birinci yerə çıxdı, heyvanları əhliləşdirməyə başladılar, bu
da gələcəkdə maldarlığa keçidin əsasını qoydu.
Mezolit dövrünün sonunda ibtidai əkinçiliyin ünsürləri
əmələ gəldi, istehsal edən təsərrüfatın əsası qoyuldu, neolit
dövründə isə onun formalaşması başa çatdı. Azərbaycanda
mezolit dövrü başlıca olaraq Qobustan abidələrində Cəfərqulu
Rüstəmov, Firuzə Muradova tərəfindən tədqiq edilmişdir.
Qobustanlılar burada 12 min il əvvəl məskən salıb. Ovçuluq,
balıqçılıq, yığıcılıqla məşğul olub. Burada, “Öküzlər”, “Ana
______________Milli Kitabxana_____________
215
zağa”, “Firuz” və digər mağaralarda külli miqdarda çaxmaq daşı,
sümük, və obsidiandan düzəldilmiş bıçaq, ərsin, biz, qırmaq, nizə
və ox ucluqları və mikrolit alətlər tapılıb. Qobustanda külli
miqdarda mezolit dövrünə aid qaya rəsmləri mövcuddur. Onlar
totemizm təsəvvürləri, ov səhnələrini və s. təsvir edir. Qobustanın
ən qədim qaya rəsmləri mezolit dövrünə aiddir. Mezolit dövründə
mərhumun qəbrinə o dünyada istifadə etmək üçün müxtəlif
əşyalar qoymağa başladılar. Belə qəbirlər “Firuz” məskənində
aşkar edilib. Qobustanda qaya rəsmlərini İ. Cəfərzadə aşkar edib.
Mezolit dövrünə aid əmək alətləri və mikrolit alətlər Qazaxda
Damcılı mağarasında tapılıb. E.ə. VII-ci minillikdə Azərbaycanda
neolit dövrü başlanır. Onun əsas cəhəti istehsal edən təsərrüfatın
təşəkkülü və inkişafıdır. Bunu neolit inqilabı adlandırırlar.
Azərbaycanda bu proses eneolit dövründə, yəni e. ə. V-IV
minillikdə tamamilə başa çatır. İnsan təbiətdən daha az asılı olur.
Azərbaycanda əkinçilik və heyvandarlığın inkişafı üçün zəruri
şərait mövcuddur. Neolit dövründə Azərbaycanda dulusçuluq və
toxuculuq meydana gəlir. Neolit dövründə alətlər əsasən çaxmaq
daşından idi. Neolit dövrünün başlıca abidələri Gəncə tərəfdə,
Təbriz yaxınlığında və Bakı yaxınlığında Qobustanda aşkar edilib.
Qazax rayonunda daş toxa, oraq içlikləri, balta və gürzlər tapılıb.
Alətlər əsasən çaxmaq daşı və obsidiandan düzəldilib. Çaxmaq
daşından kənd təsərrüfatı alətləri və obsidiandan səpin və biçin
alətləri külli miqdarda Gəncə yaxınlığındakı məskəndə tapılıb.
Eneolit dövründə istehsal edən təsərrüfat daha çox inkişaf
edir. İnsanlar ilk dəfə metalla - mislə tanış olur. Lakin daş alətlər
hələ də üstünlük təşkil edirdi. Eneolit dövründə əhali surətlə artır.
Əsas məşğuliyyət toxa əkinçiliyidir. Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ,
Muğan və Naxçıvan bölgələrində, habelə Cənubi Azərbaycanda
Urmiya gölü yaxınlığında və Təbriz ətrafında külli miqdarda
neolit dövrü yaşayış məskənləri qeydə alınıb. Eneolit dövründə
insan çay sahillərində kiçik məskənlərdə yaşayırdı. Çiy kərpicdən
tikilmiş evlər dəyirmi formada idi. Evlərdə ocaq və həsir var idi.
Kiçik evlər icma torpağında öz sahəsi olan təknikahlı ailə, ər-
arvad üçün nəzərdə tutulmuşdu. Əkinçilik və maldarlıqla yanaşı
ovçuluq və balıqçılıqla məşğul olmağa davam edirdilər.
______________Milli Kitabxana_____________
216
Sənətlərdən dulusçuluq, toxuculuq, daş və sümük emalı yaxşı
inkişaf etmişdi. Toxa əkinçiliyi hökm sürürdü, taxılı qurma
oraqlarla biçir, qablarda və ya xüsusi çalalarda saxlayırdılar.
Maldarlıq inkişaf edirdi. Həm xırda, həm də iri buynuzlu heyvan,
e. ə. V əsrdən başlayaraq at saxlayırdılar. Cəlilabadda Əlikəmək
təpəliyində əhliləşdirilmiş at sümükləri tapılıb. Həmin dövrdə
misdən yalnız bəzi alətlər düzəldirdilər. Ondan əsasən zinət
əşyaları hazırlayırdılar. Qadın əvvəlki kimi cəmiyyətdə aparıcı rol
oynayır. Eneolit matriarxatın çiçəklənmə dövrüdür. Külli
miqdarda gildən düzəldilmiş qadın fiqurları tapılıb. Eyni zamanda
icmanın həyatında ağsaqqallar şurası əhəmiyyətli rol oynamağa
başlayır. Dəfn mərasiminə böyük diqqət yetirilirdi. İnsanları evlər
arası ərazilərdə, uşaqları isə evin içində döşəmənin altında dəfn
edirdilər. Dini mərasimlərdə ovsun böyük yer tuturdu.
Qobustandakı bəzi rəsmlər də həmin mərasimləri təsvir edir.
E. ə. IV minillikdə eneolit dövrünü tədricən patriarxata
təkan vermiş tunc dövrü əvəz edir. Bu dövr e. ə. II minilliyə qədər
davam edir. Azərbaycanda külli miqdarda mis filizi yataqları var (
Naxçıvan, Daşkəsən, Qarabağ, Gədəbəy və b.). Lakin misdən
düzəldilən alətlər davamsız olurdu. Misə arsen, sürmə, nikel,
sonralar isə qalay kimi müxtəlif aşqarlar əlavə edən insanlar
bürünc kimi möhkəm qatışıq əldə etdilər. Ondan başlıca əmək
alətləri, silah və zinət əşyaları istehsal etməyə başladılar.
Cəmiyyətdə əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. Yeni təsərrüfat
sahələri yaranır, ictimai və mülki bərabərsizlik artırdı.
Azərbaycanda qəbilələr və qəbilə ittifaqları kimi iri etnos-mədəni
birliklər yarandı. Azərbaycanda tunc dövrü üç mərhələyə bölünür.
Birinci mərhələ (e. ə. IV minilliyin II yarısı - III minillik) Kür-
Araz mədəni dövrü kimi məlumdur. Bu dövrün başlıca abidələri
məhz burada, Kür və Araz çaylararası ərazidə aşkar edilib.
Qarabağ, Naxçıvan, Qazax, Xaçmaz, Şəmkir və Qobustanda
həmin dövrün abidələri tədqiq edilib.
Əhali həmin ərazidə sürətlə artırdı. Əgər neolit və eneolit
dövrlərində əhali yalnız düzənliklərdə yaşayırdısa, alt tunc
dövründə insanlar dağətəyi və dağlıq bölgələrdə məskən saldılar.
Sahəsi 3-5 ha olan iri məskənlərdə yaşayırdılar. Adətən çay
Dostları ilə paylaş: |