______________Milli Kitabxana_____________
265
şüşə, torevtika (bədii metal emalı), zərgərlik, həkkaklıq,
heykəltəraşlıq və bədii oyma kimi sənətlər tərəqqi tapmışdır.
Memarlıq. Bu dövrün memarlığı üçün müdafiə-qala
istehkamları, xristian məbədləri və saraylar xarakterik sayılır.
Müdafiə tikintiləri xalqımızın yadelli istilaçılara qarşı mübarizə
tarixi ilə əlaqədardır. Belə tikililər ilk növbədə qədim şəhərləri
müdafiə məqsədi ilə yaradılırdı. Eramızdan əvvəl I əsrdə salınmış
Qəbələ şəhərinin qala istehkamlarını buna misal göstərmək olar.
Qəbələ Qafqaz Albaniyasının paytaxt şəhərlərindən biri idi. Bu
şəhər XIV əsrdə monqol istilası zamanı tamamilə dağılmışdır.
Qəbələ Selbir və Qafır adlı iki qaladan ibarət olmuşdur.
Beşbucaqlı şəklində tikilmiş Selbir qalasının qalın divarları ara-
sıra tikilmiş bürclərlə daha da möhkəmləndirilmişdi. Qafır
qalasının cənub tərəfindəki bürc və darvazalar indiyə kimi
qalmışdır. Yarımdairə şəklində olan bürclərin hündürlüyü 9-10,
diametri isə 15 metrdir. Divarların qalınlığı 4 metrə çatır. Bütün
bunlar göstərir ki, vaxtilə Qəbələ şəhərinin bişmiş kərpicdən
tikilmiş qala istehkamlarının əzəmətli görkəmi olmuşdur.
Qəbələnin sakinləri kommunal ehtiyaclara da xüsusi diqqət
yetirmiş, saxsı borulardan istifadə edərək şəhəri su ilə təchiz
etmişlər.
Müdafiə tikintilərinin görkəmli nümunələrindən biri də V-
VII əsrlərdə tikilmiş Dərbənd divarlarıdır. Dərbənd keçidində
uzanan bu divarlar «Uzun divarlar» adı ilə məşhurdur. Bu
əzəmətli abidə yonulmamış daşdan və kərpicdən tikilərək,
şimaldan axın-axın gələn köçəri tayfaların qarşısını kəsən bir sədd
vəzifəsini görmüşdür. O, bir sıra müdafiə tikintilərinin
kompleksindən ibarətdir. Bu kompleksə bir neçə böyük qala da
daxildir. Onlardan ən məşhuru, hündür qaya üzərində tikilmiş
«Çıraqqala»dır. Bu qalanın qarşısında geniş müşahidə sahəsi
açılır; onun böyük müdafiə imkanları vardır.
Dərbənddə belə mürəkkəb müdafiə sisteminin ümumi
uzunluğu 120 km, divarların qalınlığı 8 m, hündürlüyü isə 18-20
metrə qədərdir. Bu abidənin müdafiə sistemində heykəltəraşlıq
əsərlərinə də böyük yer verilmişdir. Heykəllər insan və heyvan
surətlərindən ibarət olub, dairəvi və barelyef şəklində
______________Milli Kitabxana_____________
266
yonulmuşdur. O vaxt şəhərin əhalisi bu heykəllərə müdafiə
tikintilərinin tilsimi kimi baxırdılar. Guya qala divarlarının və
qapılarının taleyi, möhkəmliyi bu tilsimli heykəllərdən asılı imiş.
Şəhərdə su mənbələrinin üstündə, ovdanlarda da belə heykəllər
qoyulurmuş. Dərbənd qala qapısının üstündə indi də şir başı
barelyefi qalmaqdadır.
IV əsrdən başlayaraq xristian dininin yayılması ilə əlaqədar
olaraq Azərbaycanda xristian məbədləri tikilir.
Qax rayonunun Ləkit kəndindəki dairəvi məbəd indi dağınıq
bir haldadır. Onun divar və sütunlarının ancaq aşağı hissəsi
salamat qalmışdır. Məbədin tikintisində çaydaşı, bişmiş qırmızı
kərpic və yonulmuş əhəngdaşı işlədilmişdir. Abidənin ümumi
quruluşu dairəvi şəkildədir. Şimal, cənub-şərq və qərb tərəflərdə
dörd giriş qapısı vardır. Qapılar zahirdən portal şəklindədir.
Binanın daxili quruluşu diqqəti daha çox cəlb edir. Məbədin
mərkəzi hissəsini örtən günbəz 4 qüvvətli dayaq və onların
arasındakı sütunlar üzərinə yatan tağlar üstündə yerləşmişdir.
Mütəxəssislər binanın plan quruluşuna əsasən onun IV-V əsrlərdə
ikimərtəbəli tikildiyini güman edirlər.
Bu abidəni bəzi tədqiqatçılar xristian məbədi, digərləri isə
aya sitayiş məbədi kimi qəbul edirlər. Onun ay məbədi olmasını
güman etməyə də əsaslar çoxdur. I əsrdə Şəki yaxınlığında belə
bir ay məbədi var imiş. Yunan tarixçisi Strabon həmin məbəddə
insanın qurban verilməsi ayinini «Coğrafiya» əsərində ətraflı
təsvir edir.
Həmin dövrdə Azərbaycanda ay kultu çox geniş yayılmışdı.
Qədim əcdadlarımız aya həm su və məhsuldarlığın, həm də axirət
dünyasının himayəkarı, tanrısı kimi pərəstiş edirdilər. Mingəçevir
və Yaloylutəpə keramikasında üzərində ay şəkilli qabartma olan
qırmızı və qara rəngli su qabları bu kultla əlaqədar olaraq
yaradılmışdır.
Qax rayonunun Qum kəndindəki məbəd bazilika tiplidir. Bu
növ binalar sırf xristian məbədləri hesab olunur. Məbədin VI
əsrdə, yonulmuş böyük çaydaşılarından tikildiyi müəyyən
edilmişdir, Binanın daxilində iki sıra sütun qoyulmuşdur.
Sütunların əmələ gətirdiyi mərkəz hissə daha hündür olduğu
______________Milli Kitabxana_____________
267
halda, kənar hissələr alçaq tikilmişdir. Bu da bazilika tipli
məbədlər üçün səciyyəvidir. Orta hissənin sonunda dairəvi
formada absida (mehrab) deyilən yer ayrılmışdır. Sütunların
əmələ gətirdiyi üç nef məbədin absida olmayan tərəfində
üstüörtülü eyvanlar yaratmağa imkan vermişdir. Midiya dövründə
ant tipli binalarda rast gəldiyimiz eyvan memarlıq forması bu
abidədə daha kamil şəkildə tətbiq edilmişdir. Məbədin tağları
nalvarı formadadır.
Mingəçevir məbədi də tipik xristian məbədidir. V-VII
əsrlərdə çiy kərpicdən tikilmiş bu binanın damı bişmiş böyük
kirəmitlərlə örtülü imiş. Arxeoloji qazıntı nəticəsində aşkar
edilmiş bu abidə bir neçə dini səciyyəli binadan ibarətdir.
Binalardan birinin qurtaracağında absida var imiş.
Məbədin divarlarında həndəsi və nəbati naxışlardan ibarət
divar rəsmləri çəkilmişdir. Məbədin içərisində heykəltəraşlıq
əsərləri də tapılmışdır. Onlardan kəc üzərində işlənmiş süvari
qabartmasını və böyük daş (üst səthi 78X69 sm, alt səthi 67X62
sm, hündürlüyü 4.5 sm) üzərində yonulmuş iki tovuz quşunu
göstərmək lazımdır. Təsvirlərdən yuxarıda, daşın bütün kənar
haşiyəsi boyu cızma yazılar verilmişdir. Bu yazıların qədim alban
və yaxud qədim türk yazısı olduğunu iddia edən iki fikir vardır.
Daşın üst tərəfdən diametri 19 sm olan bir girintisi vardır. I
Sarayların memarlığı haqqında məlumatımız çox
müxtəsərdir. Tarixçilərin göstərdiyinə görə, qədim alban
padşahlarının əzəmətli sarayları olmuşdur. VII əsrdə hökmranlıq
etmiş Cavanşir saray tikintisinə xüsusi diqqət yetirmiş, öz sarayını
təmtəraqlı görkəmə saldırmışdı.
Bu dövrdə əhalinin köçəri vəziyyətdən oturaq həyata
keçməsi ilə əlaqədar olaraq şəhərsalma işləri xeyli inkişaf etmişdi.
II əsrdə yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemey Qafqaz
Albaniyasının 29 şəhər və kəndinin adını çəkir. I-III əsrlərə aid
tarixi mənbələrdə Naxçıvan, Qəbələ, Şamaxı kimi şəhərlərin adına
rast gəlirik. Daha sonralar III-VII əsrlərin salnamələrində həmin
şəhərlərdən başqa yeni şəhər adlarına da təsadüf edirik. Onlardan
Dərbənd, Şabran, Şirvan (Şarvan), Çola, Şake (Şəki), Beylakan,
Bərdə, Xalxal, Kalankaytuk, Alven, Minkiçavır (Mingəçevir) kimi
Dostları ilə paylaş: |