Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 253

Qablar germetik şəkildə bağlanmış kürələrdə 800-900 

dərəcə istilikdə bişirilirdi. Onlar yaxşı bişəndən sonra kürənin 

bacası açılaraq istilik 400 dərəcəyə endirilir, kürə yenidən 

möhkəm bağlanır, ocağında yaş odun yandırmaqla onun qablar 

bişən yuxarı mərtəbəsinə istilik deşikləri vasitəsi ilə his verilirdi. 

Həmin his qabların daxili və xarici səthinə, gilə hopurdu. 

Tüstülənmə prosesində istidən genişlənmiş gil qabların səthi 

doyunca his qəbul edərək qara rəng alırdı. Bundan sonra kürənin 

ocağı tamamilə söndürülür, istilik getdikcə azalırdı.  İstilik 

azaldıqca qablar soyuyur və xarici səthi yığılır, nəticədə, qara his 

(duda) qabların divar-larında həmişəlik olaraq qalırdı. Qablar 

soyuyandan sonra təmizlənir, üzəri mumla örtülərək yumşaq parça 

ilə sürtülüb cilalanırdı. Bu prosesdən sonra qablar qara və parıltılı 

olurdu. Kürədə 800-900 dərəcə istilik olanda ona tüstü verilmirdi. 

Əks təqdirdə, duda yanar və qaralama prosesi baş tutmazdı. 

Bu dövrdə  İran Azərbaycanında da qara cilalı keramika 

həmin üsulla hazırlanırdı. 

Qaralama texnologiyasını biləndən sonra kürə şəkilli Xocalı 

qabının mürəkkəb naxış kompozisiyasının necə hazırlanması 

aydın olur. Burada qabın çiyinlərini bəzəyən günəş təsvirinin qara 

sivri ucları qab bişməmişdən qabaq bərkidilib cilalanmış 

olduğundan qabın ümumi boz rəngindən fərqlənir. 

Gil məmulatları hisə verirkən müxtəlif səbəblər üzündən, 

məsələn, kürədə (sobada) istiliyin azlığından qabların divarları 

zəruri qədər genişlənmir, nəticədə kifayət qədər his qəbul 

etmədiyindən qablar qara deyil, boz rəng alır. Gillərin tərkibində 

olan dəmir duzlarının bu və ya digər dərəcədə olması ilə əlaqədar 

olaraq qaralama prosesindən keçirilməmiş qablar bişəndən sonra 

sarı, açıq-qırmızı, tünd-qırmızı, qırmızı-kərpici rəngi və s. rənglər 

alır. Buna səbəb, qablar bişərkən həmin dəmir duzlarının dəmir 

oksidinə çevrilməsidir. Dəmir oksidi isə  qırmızı boyaq maddəsi 

kimi məşhurdur. 

Qara keramikanın bədii şəklə düşməsi üçün tunc dövrünün 

dulusçuları başqa vasitələrdən də istifadə etmişlər. Onlar qabların 

cızma təsvirlə bəzədilməsinə, cızma rəsm və naxışların ağ maddə 

ilə inkrustasiya edilməsinə  və  nəhayət, fiqurlu keramikanın 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 254

yaradılmasına da əhəmiyyət vermişlər. 

Ağzı gen olan qabların üzərində heyvan, insan və ov 

səhnələrinin rəsmləri cızma üsulu ilə çəkilmişdir. Bu tip keramika 

Xanlar rayonu üçün səciyyəvidir. Belə qabların üzərindəki 

təsvirlər bir qayda olaraq ağ maddə ilə doldurulur. Rəsmlərin 

çəkilməsi və onların inkrustasiya edilməsi prosesi, adətən, qara 

rəngli qablar bişəndən sonra yerinə yetirilirdi, əks təqdirdə, ağ 

maddə kürədə yanıb külə dönərdi. Belə qablara misal olaraq 

Xanlar rayonundan tapılmış bir nümunəni göstərmək olar. Burada 

ritmik olaraq yerləşdirilmiş iki ovçu və iki keçi təsviri ağ maddə 

ilə doldurulmuşdur. Ağ  rəngli rəsmlər qara cilalı qabın üstündə 

daha yaxşı görünür. Keçi rəsmləri Qobustan petroqliflərini 

xatırladır.  İnsan surəti sxematik şəkildə olub, iki üçbucağın 

birləşməsindən düzəldilmişdir. Fiqur qarşı  tərəfdən göstərilir. 

İnsanın sağ əlinin üstündə başı-aşağı üçbucaq formasında olan on 

bir nöqtə onun qələbələrinin sayını göstərir. Bu, ya düşmən qəbilə, 

yaxud da heyvanlar üzərində qazanılan qələbədir. Həmin nöqtələr 

onun neçə övlad arzu etdiyini də göstərə bilər.  İnsan və heyvan 

fiqurları çoxlu nöqtələrlə doldurulmuşdur. Bu onların sayca 

çoxalmasını, artmasını, günəş allahından təmənna etməsini 

göstərir. Fiqurlar yuxarıda, qoşa  əyri xətlər arasında verilmiş, 

günəş  təsviri altında yerləşdirilmişdir. Heyvan və insan təsvirləri 

ilə günəş  şəkli nöqtələrlə  əlaqələndirilmişdir. Burada ovçu da, 

keçi də günəş allahının himayəsində verilmişdir. 

Biz bu nümunədə xronika səciyyəli piktoqramla rastlaşırıq. 

O, ya ovçunun qələbəsi, ya ölümü, ya da məhsuldarlıq, artım, 

çoxalma bayramı  və ayini münasibəti ilə konkret bir şəxsə  həsr 

edilərək yazılmışdır. Həmin şəxs öləndə piktoqram da onu qəbirdə 

müşayiət etmişdir. 

Piktoqram özünün bütün təsvir vasitələri ilə artma, çoxalma 

ideyasına həsr edildiyini göstərir və konkret bir ovçunun 

nailiyyətlərindən danışır. 

Piktoqramın hər tərəfdən oxunması üçün qabın xarici 

səthində insan və keçi fiquru iki dəfə təkrar edilmişdir. Bu prinsipi 

alban dövrünün keramik piktoqramlarında da görürük. 

Qeyd etmək lazımdır ki, qara cilalı keramikanın ağ maddə 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 255

ilə  bəzədilməsi qədim Zaqafqaziyada ancaq Azərbaycan 

dulusçularına xas olan bir xüsusiyyət idi. 

Fiqurlu keramika bu dövrdə özünün ən nadir nümunələrini 

yaratmışdı. Fiqurlu qablar məlum texnologiyaya əsasən cilalanmış 

qara və boz rənglərdə olurdu. 

Tunc dövrünə aid fiqurlu qabların çoxu quş şəklindədir. Bu, 

o dövrün dini əqidələri ilə bağlıdır. Həmin dövrdə hazırlanmış 

tunc quş fiqurları Xanlar, Çovdar və başqa yerlərdən tapılmışdır. 

Bu içi boş quşlar ölülərin ruhunun simvolik ifadəsi olub, onların 

saxlanması üçün ən etibarlı yer idi. Ola bilsin ki, bu fiqurlar hami 

ruhlara da aid olmuşdur. Ruhların yerləşməsindən başqa, onların 

qidalanmasını da nəzərə alaraq qəbirlərə quş formalı gil su qabları 

qoyulurdu. Belə qablar ənənəvi olaraq Alban dövründə  də 

düzəldilirdi. 

Onların  ən yaxşı nümunəsi Füzuli rayonunun Molla 

Məhərrəmli kəndindən tapılmışdır. Həmin nümunədə quşun 

gözləri muncuqdandır, onlar üst tərəfdən qabarıq xətlə 

haşiyələnmişdir.  Şərti formada düzəldilmiş bu fiqurda qanadlar 

maili qabarıq xətlərlə göstərilmişdir. 

Bu dövrdə üstündə bir neçə quş başı olan qablar da 

yaradılmışdır. 

Dəmir dövrünün əvvəllərində (e. ə. VIII-VI əsrlərdə) fiqurlu 

keramikanın daha yeni bir tipi ortaya çıxır. Bu, öküz başı şəklində 

olan qablardır. Onlardan biri Gədəbəydə, ikincisi Anadoluda 

(xetlərə aiddir), üçüncüsü isə Gürcüstanda qazılıb çıxarılmışdır. 

Güman etmək olar ki, maye bu su qablarından süzülərək bədxah 

ruhlardan təmizlənirmiş. Alban dövründə bu tip qablara rast 

gəlmirik. Lakin onları  əvəz edən, onların vəzifəsini görən yeni 

zoomorf qablar ortaya çıxır. Bu yeni tipli fiqurlu qablar zoomorf 

keramikanın ikinci qrupunda nəzərdən keçirilir. Üçüncü qrupa 

daxil olan Mingəçevir ritonu da həmin vəzifəyə xidmət etmişdir. 

Öküz başlı fiqurlu qabları Türkiyə tədqiqatçısı Remzi Oğuz 

yunan ritonlarının  ən qədim tipləri hesab edir. Dəmir dövrünün 

başlanğıcında bu tipli keramikanın ortaya çıxması öküzü totem 

saymaq əqidəsi ilə bağlıdır. 

Daha sonralar (e. ə. VII-V əsrlərdə) tufit daşından yonulmuş 

---