______________Milli Kitabxana_____________
247
düzbucaqlıdakı xətlərin sayından bilirik). Sağ tərəfdə nizə atan
süvari isə öz borcunu ödədiyi üçün rəssam bu haqda heç bir şey
göstərmir.
Qobustan piktoqramlarının ikinci qrupuna yaddaş vəzifəsini
görən dini xarakterli yazılar daxildir. Bu tip təsvirlər gündəlik dini
ayinləri yerinə yetirmək üçün əyani vəsait kimi təcrübi
əhəmiyyətə malik olmuşdur. Tunc dövrünün belə bir
piktoqramında heyvanların qurban kəsilməsi ayininin icrası
göstərilir.
Üçüncü qrup yazılara qəbilənin gündəlik təsərrüfat həyatı ilə
bağlı olan piktoqramlar daxildir. Ovçuluq, maldarlıq və ov
məşqləri ilə əlaqədar süjetli təsvirlər bu qrupa mənsubdur. Ov
məşqlərinin necə keçirilməsini nəql edən, daş dövrünə aid bir
təsviri nəzərdən keçirək. Dağda cızılmış böyük öküz rəsminə ox
atmaqla ov məşqi keçmək üçün ovçular bir cərgədə düzülmüşlər.
Onların üzü öküz təsvirinə və arxaları bizə tərəf olduğundan
qolları və əlləri görünmür, kürəklərindəki kaman və geydikləri
enli dəri şalvarları isə aydın görünür. Qədim rəssam icma
üzvlərinin ovdan əvvəl necə məşq etdiklərini bu əsərində nəql
edir. Bu piktoqram göstərir ki, ən qədim qaya təsvirlərimiz daş
dövründə əcdadlarımızın ov təsərrüfatlarına, ovdan əvvəl məşq
keçmələrinə və s. həsr edilmişdir.
O dövrün ox və kamanları ibtidai olduğu üçün uzaq
məsafədən vəhşi öküzləri ovlamaq olduqca çətin idi. Odur ki,
qədim əcdadlarımız daş dövründə çox mühüm bir kəşf etmiş və
onun nəticəsində
də heyvanlara yaxınlaşmaq üçün
müvəffəqiyyətli bir hiylə işlədə bilmişlər. Onlar uzun
müşahidələrin nəticəsində kəşf etmişdilər ki, vəhşi heyvanlar
özlərinin qüvvətli iybilmə qabiliyyətlərinə yox, çox zəif görən
gözlərinə inanırlar. Odur ki, heyvanların bu zəif cəhətindən
istifadə edən əcdadlarımız heyvan cəmdəklərindən düzəltdikləri
gizləncəklərin arxasında gizlənərək, vəhşi öküzlərə asanlıqla
yaxınlaşır və onları yaxından vura bilirdilər. Vəhşi heyvanlar isə
bu gizləncəkləri özlərinə oxşadığı üçün heyvan bilib yaxına
buraxırdılar. Qobustan qayalarında bu gizləncəklərə həsr edilmiş
petroqliflər çoxdur.
______________Milli Kitabxana_____________
248
Qobustanın qaya təsvirləri daş dövründən başlamış XIX əsrə
qədər olan bütün dövrlərin təsviri sənət və yazı mədəniyyətini
əhatə edir. Odur ki, Azərbaycan təsviri sənətinin mənşəyini
öyrənmək üçün bu qədim rəsmlər qalereyası tədqiqatçılara zəngin
material verir. Ölkəmizdə incəsənət, din, estetika kimi mühüm
ictimai elm sahələrinin tarixini araşdırmaqda Qobustan
petroqliflərinin əvəzedilməz əhəmiyyəti vardır.
Dulusçuluq. Qədim Azərbaycan ərazisində iki tip bədii
dulusçuluq məmulatı istehsal edilirdi. Birinci tip-qırmızı gil
keramikadır ki, bu, ölkənin cənub rayonları (xüsusilə, Naxçıvan
zonası) üçün səciyyəvidir. Cilalanmış qara rəngli qablardan ibarət
olan ikinci tip keramika isə Qafqaz Albaniyasına xas idi.
Birinci tip keramika polixrom, əlvan rəngli olduğu üçün ona
boyalı keramika adı verilmişdir. Bu tipli qabların saxsısı
dulusçuluq kürəsində bişəndən sonra qırmızı və sarı rəng alır.
Belə gil məmulatın üzərində bir qayda olaraq sarı, göy, qara, çox
zaman qəhvəyi boyalarla çəkilmiş quş, heyvan və insanların stilizə
edilmiş təsvirlərinə rast gəlirik.
Boyalı keramika nümunələri Naxçıvan, Qarabağ, Mil düzü,
Xanlar və Qazax rayonlarında olan qədim yaşayış yerlərindən və
qəbirlərdən tapılmışdır.
Azərbaycanda boyalı qablar istehsalı tunc dövründə (e. ə. II
minillikdə) inkişaf tapmışdır. Azərbaycanda boyalı keramika
sənətinin inkişafı qədim İran qəbilələri ilə iqtisadi-mədəni
əlaqələrin qurulması nəticəsində meydana çıxmışdır.
Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı keramikası iki üsulla-əl
ilə və dulusçuluq dəzgahında hazırlanırdı. Bu qabların üzərində
təsvirlərdən əlavə dalğavarı sınıq və mürəkkəb şəkilli düz
xətlərdən ibarət naxışlar da çəkilirdi.
Boyalı keramika mədəniyyəti orta tunc dövründən dəmir
dövrünə qədər dörd inkişaf mərhələsi keçmişdir. Birinci mərhələ
qabların üzərində monoxrom (birrəngli) rəsmlərin çəkilməsi ilə
səciyyələnir. Belə məmulatın üstü qırmızı anqob ilə (xüsusi gil
məhlulu ilə) örtüldüyündən parıltılı səthə malik olurdu. Onların
üzərindəki həndəsi naxışlar (üçbucaq, romb), quşların rəsmi qara
boya ilə çəkilirdi. Hündür formalı belə qablar Kültəpədə
______________Milli Kitabxana_____________
249
(Naxçıvan), Culfada, Zurnabadda (Xanlar rayonu) və Mil-
Qarabağ düzlərində tapılmışdır.
İkinci mərhələnin qabları daha kiçik, həm də girdə şəkildə
hazırlanırdı. Naxçıvan rayonundan tapılmış belə qabların
üzərindəki insan, heyvan və quş rəsmləri qara, qırmızı, ağ,
qəhvəyi, sarı və s. boyalarla çəkilir, üstü qırmızı, sarı və ağ
anqobla örtülürdü. Dolça və dövrə şəklində olan bu qab-ların
ornamentləri qara və qırmızı boyalarla çəkilirdi. Naxışlar isə
düzbucaqlı, üçbucaqlı və romb kimi motivlərdən tərtib edilirdi.
Qobustan petroqliflərində gördüyümüz «yallı» tipli rəqs
təsvirlərinə bu keramikada da rast gəlirik. Şahtaxtıdan tapılmış
polixrom rəsmli böyük qab (e. ə. XVIII-XVII əsrlər) da bu
mərhələyə aiddir. Tovuz, keçi, at, vəhşi heyvan və quşların
rəsmləri ilə bəzənmiş kürəvi qabın üstü qırmızı anqobla
örtülmüşdür. Qabın çiynindəki tovuzlar sırası sarı rəngli zolağın
üstündə təsvir edilmişdir. Təsvirlərdə realist əlamətlərlə yanaşı
dekorativliyə də geniş yer verilmişdir.
Üçüncü mərhələnin qabları (Culfa-da, Kültəpədən tapılan
nümunələr) çaydan, nimçə, kasa formasındadır. Onların üzərində
qırmızı, qəhvəyi boyalarla çəkilmiş insan, heyvan və quş rəsmləri
həndəsi naxışlarla haşiyələnmiş və qablar qırmızı, ağ anqobla
örtülmüşdür.
Dördüncü mərhələ dəmir dövrünün başlanğıcına təsadüf
edir. Bu vaxt boyalı təsvirli keramika tənəzzülə uğrayaraq ortadan
çıxır. Dördüncü mərhələnin boyalı qabları dolça, çaydan və kasa
formasında olub, dalğavarı cızma üsullu ornamentlərlə bəzədilir,
naxışlar isə tünd-qırmızı boyalarla da çəkilirdi. Bu dövrün kürədə
bişən-dən sonra qırmızı rəng alan nimçələri günəşi andıran
qabarıq ornamentlərlə bəzədilmişdir. Onların içərisi qırmızı, çölü
isə sarı anqobla örtülmüşdür. Çaydanlar bu dövrdə də hazırlanırdı.
Onların üçbucaq, yanakı xətlər tipli naxışları cızma üsulu ilə
hazırlanırdı. Boz rəngli silindrik piyalələr də bu dövrün bədii
məhsulu idi.
Boyalı keramika mədəniyyəti qədim qəbilələrdə estetik
zövqün tərbiyəsində əvəzedilməz, mütərəqqi bir rol oynamışdır.
Əslində bu mədəniyyət orta əsrlərdə Azərbaycanda şirli keramika
Dostları ilə paylaş: |