______________Milli Kitabxana_____________
244
Beləliklə də, onlar ovlanacaq heyvanı daha yaxşı öyrəndikcə,
ovun müvəffəqiyyətli keçəcəyinə daha çox inanırdılar. Bu
ideyadan ruhlanan ibtidai adamlar ovun şəklini nizə, yaxud oxla
vuraraq qəbilə qarşısında ovda neçə iştirak edəcəyini nümayiş
etdirirdilər. Bu proses əslində ova gedəcək adamların «döyüş»
məşqi idi. Söz yox ki, bu məşqlərin böyük mənəvi-ruhi xeyrindən
başqa, təcrübə əhəmiyyəti də var idi. Ovçular bu hazırlıqda sərrast
atmağı və vurmağı da öyrənirdilər. Təsadüfi deyil ki, Qobustanın
bu dövrə aid böyük öküz rəsmlərində nizə və ox izləri indi də
görünür.
Hər dəfə belə məşqlər keçəndən sonra ovda müvəffəqiyyət
qazanan ibtidai insanlar getdikcə bu fikrə gəlmişlər ki, heyvanın
rəsmi qayada cızılmasaydı, o ovlanmayacaqdı. Beləliklə, əvvəllər
heyvan rəsmlərinin cızılmasına gələcək ov səbəb olmuşdusa,
sonralar bu məsələ tərsinə dərk edilir, yəni heyvanın şəkli
çəkilməyincə, ovun baş tutacağına ümid olmurdu. Ancaq bu ikinci
mərhələni iş, istehsal magiyası hesab etmək olar. Lakin belə
magik, sehrli təsəvvürün əmələ gəlməsi üçün əcdadlarımızın nə
qədər uzun bir dövr keçmiş olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Bu
sehrkarlıq mis-daş dövrünün məhsulu idi.
Daş dövrünün rəsmlərində öküzlər kontur cizgiləri vasitəsi
ilə çəkilirdi. Siluet rəsm üsulu insan təsvirlərində görünür, kişilər
əlində ox, kürəyində kaman olduğu halda, əzəmətli surətlər
şəklində rəsm edilirdi. Petroqliflərdə kişilər kobud, lakin hündür
və döyüşkən bir vəziyyətdə əks edilmişdir.
Bu rəsmlərdən bilinir ki, insanların qiyməti onların ibtidai
icma quruluşuna verdikləri əməli fayda ilə müəyyən edilirmiş.
Onların hər şeydən çox istehsal bacarıqları qiymətləndirilirmiş.
Bu göstərir ki, daş dövrünün rəssamları yaşadıqları dövrün dünya
görüşünə uyğun olaraq mühüm əlamətləri seçib təsvir etməyi
bacarmışlar. Əlbəttə, bu rəsmlərin nöqsanları - şərtiliyi,
sxematikliyi, səthiliyi və s. dövrün iqtisadi-mədəni geriliyindən
irəli gəlirdi.
İnsan rəsmlərində siluet formasından geniş istifadə
edilmişdir. Tək dayanmış ovçuların rəsmi, adamların əl-ələ
verərək qrup şəklində rəqs etməsini göstərən təsvirlər siluet
______________Milli Kitabxana_____________
245
(kölgə) formasındadır. Bu rəsm üsulu da dövrün məhsulu idi.
Burada ibtidai insanların müvəffəqiyyətli ovdan sonra şadlanaraq
rəqs etmələri, yaxud təbiət qüvvələri ilə mübarizədə qalib çıxmış
adamların sevinci və məşəl ətrafında hərlənmələri təsvir
edilmişdir. Belə rəsmlərdə insanlar bir-birindən fərqlənmir.
«Yallı» tipli qrup rəqsləri daş dövründə heç bir dini səciyyə
daşımırdı. Lakin sonrakı dövrlərdə qəbilə dini ayinlərində bu
rəqslərdən geniş surətdə istifadə edilmişdir.
Bəzi alimlər daş dövrünün petroqliflərini incəsənətlə heç bir
əlaqəsi olmayan dini səciyyəli sehrkar magiya rəsmləri kimi
qələmə verməyə çalışırlar. Onlar bu təsvirlərdə incəsənət üçün
mühüm xüsusiyyət olan hissi emosional keyfiyyətlərin
olmamağını əsas dəlil kimi irəli sürürlər ki, bu da tamamilə yanlış
fikirdir.
Bu qaya təsvirlərinə əsasən biz daş dövrün adamlarının
idrak proseslərini öyrənir, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri ilə
tanış olur, insanların geyimləri, silahları və s. haqqında məlumat
toplayırıq. Demək, bu rəsmlər obyektiv varlığı müəyyən dərəcədə
əks etdirir və beləliklə də, incəsənətin ictimai vəzifələrini yerinə
yetirir. İbtidai insanların rəsmlərində emosional xüsusiyyətlər
axtarmaq yersizdir. Çünki kontur xətli təsvirlərdən hissi
keyfiyyətlər tələb etmək olmaz. Belə təsvirlərdə biz insanların
sevincini, kədərini və s. emosional keyfiyyətlərini görməsək də,
təsəvvür edirik.
İbtidai sənət əsərlərində konkretlikdən uzaq, ümumi və
mücərrəd xüsusiyyətlərə malik insan surətləri yaradılırdı. Burada
kişi rəsmləri təxminən bir-birini təkrar edirdi. Bu cəhət heyvan
təsvirlərində də öz əksini tapır. Daş dövrünün rəssamından
təsvirlərdə surətin konkret xüsusiyyətlərini ifadə etmək bacarığını
gözləmək olmazdı. Yuxarıdakıları nöqsan hesab edərək qədim
təsvirlərin incəsənətdən uzaq olduğunu iddia etmək düzgün deyil.
Nəzərə almaq lazımdır ki, qaya təsvirləri keçmişdəki konkret
varlıqların xətti obrazı kimi müasirlərimizin diqqətini cəlb edir.
Həcmlərin konturlu xətlərlə ifadə edilməsi, heyvanların dinamik
vəziyyətdə verilməsi və s. xüsusiyyətlər, söz yox ki, ibtidai
insanlarda bədii təfəkkürün fəaliyyəti ilə əlaqədar olmuşdur.
______________Milli Kitabxana_____________
246
Bütün bunlar petroqliflərin incəsənət əsərləri olduğunu iddia
etməyə haqq qazandırır.
Eneolit (mis-daş) dövründə öküz rəsmlərində ağız, göz kimi
xırda detallar və dinamika, hərəkət kimi yeni xüsusiyyətlər də
ortaya çıxır. Bu mərhələdə keçi təsvirləri də cızılmağa başlayır.
Çox vaxt onların rəsmləri düz xətlərlə kəsilmiş halda verilir. Belə
əlavə xətlər magik təsəvvürün ifadəsi idi. Belə ki, ovçu bu sehrkar
xətləri çəkməklə gələcək ovu tilsimə saldığına və onu mütləq
ovlayacağına inanırdı. Bu sehrkarlıq ayinini icra edərkən ovçu,
yəqin ki, niyyət edir, heyvanın neçə və hansı şəraitdə vurulacağı
haqqında öz arzusunu bildirir, ya da ürəyində təkrar edirdi.
Keçilərin rəsmləri bütünlüklə əyri xətlərin birləşməsindən
ibarətdir. Bunun nəticəsində təsvirlərin bədii-estetik keyfiyyəti
xeyli yüksəlmişdir. Qobustanda qaya təsvirlərinin tənəzzül etdiyi
orta əsrlərdə isə əksinə, petroqliflər düz xətlərlə cızıldığından daha
az cazibədar olmuşdur.
Qaya təsvirlərinin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif məqsədlərə
xidmət etdiyi şübhəsizdir. Lakin təsvirlər hansı ideallara əsasən
yaranırsa yaransın, həmişə qədim rəssamın bacarığından, bədii
təfəkkürünün, yaradıcılıq fantaziyasının qüvvətli və ya zəif
olmasından asılı olaraq, müasirlərimizə incəsənət əsəri kimi çox
və ya az təsir göstərə bilir.
Qaya təsvirlərindən ibtidai cəmiyyətdə yazı vasitəsi kimi də
istifadə edilmişdir. Yəni qaya rəsmləri təsvirli yazılar-
piktoqramlar kimi çox mühüm bir rol oynamışdır.
Qobustan piktoqramları üç qrupa bölünür. Birinci qrup
təsvirli yazıların məzmunu xronika xarakteri daşıyır. Belə
piktoqramlarda qədim «rəssam» qəbilənin gündəlik həyatında baş
vermiş hadisələrdən xəbər verir. Bu yazılarda qəbilə üzvlərinin
vəzifələrindən, qurban vermək ayinlərindən və s. bəhs edilir. Bu
qrupa daxil olan tunc dövrünün piktoqramında iki süvarinin bir
maralı ovlaması təsvir edilmişdir. Onların arxasında, hərənin
özünə aid olan düzbucaqlının içində üfqi xətlər çəkilmişdir. Bu
göstərir ki, hər ovçu sol tərəfdə silindrik şəkildə, şərti surətdə
göstərilmiş qəbilə ocağına doqquz heyvan verməlidir. Sol
tərəfdəki süvari ovçu 8 heyvan vermişdir (bunu aşağıda olan
Dostları ilə paylaş: |