Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 277

Qafqaza hücumu ilə  əlaqədardır. Bu tipli antik nümunələrin 

Romadan asılı  vəziyyətdə olan Qafqaz Albaniyasına gətirilməsi 

IV əsrə qədər davam etmişdir. 

Roma gemmalarında allahların, dini kult əşyalarının 

rəsmləri və simvolik səciyyəli təsvirlər verilmişdir. Onların içində 

əlində nizə  və qalxan tutmuş müharibə allahı Marsın, məhəbbət 

allahı Erotun, günəş allahı Heliosun, məhəbbət və gözəllik ilahəsi 

Beneranın rəsmlərinə rast gəlirik. Simvolik səciyyəli təsvirlər də 

diqqəti cəlb edir. Misal üçün, məhsuldarlıq və  əmin-amanlıq 

simvolu olan lalənin sünbül ilə birlikdə  rəsmi, yaxud məhəbbət, 

dostluq və razılıq ifadə edən iki əlin bir-birini sıxması da Roma 

həkkaklığı üçün xarakterikdir. 

III  əsrdən başlayaraq Qafqaz Albaniyası ilə Roma 

arasındakı ticarət və  mədəni  əlaqələr getdikcə  zəifləyir. 

Azərbaycanın Sasani dövləti ilə siyasi və mədəni münasibətləri isə 

getdikcə qüvvətlənir. Bununla əlaqədar olaraq, III əsrdən sonra 

Sasani həkkaklıq nümunələri Azərbaycana daha çox gətirilirdi. 

Onlar şəxsiyyəti bildirən möhürlər kimi işlədilirdi. Bu möhürlərin 

çərçivəsi tunc, gümüş və qızıldan, qaşı isə əqiq, xalsedon, lazurit, 

dağ bülluru kimi daşlardan, bəzən də metaldan düzəldilirdi. 

Möhürlərin rəsmlərində insanlar, dini ayinlərin icrası, fantastik 

varlıqlar, heyvanlar, quşlar, nəbatat, astral işarələr və yazılar təsvir 

edilirdi. Bu təsvirlərin əksəriyyəti atəşpərəstliklə əlaqədardır. 

 Qədim azərbaycanlılar e. ə. I minilliyin ilk əsrlərindən 

etibarən həkkaklıq texnikasına yaxşı bələd idilər. 

Yerli ustaların yaratdıqları ilk həkkaklıq nümunələri e. ə. 

IV-III əsrlərə aiddir. Bunlar çaxmaqdaşı kimi adi daşlar üzərində 

cızılmış sxematik rəsmlərdən ibarətdir. 

Parfiya-Sasani dövründə isə yerli möhürlərdə heyvan, 

nəbatat, səma cisimlərinə (Günəş, Ay) və müxtəlif işarələrdən 

ibarət rəsmlərə rast gəlirik. Onlarda Zərdüşt dininin təsiri də 

özünü göstərir. 

Ustalar daş möhür qaşlarını müxtəlif metalların çərçivəsinə 

salırdılar ki, onların təsvirlərini hər hansı bir materialın üzərinə 

köçürmək asan olsun. Çox zaman işin texnoloji prosesini 

sadələşdirmək üçün daş əvəzinə, tunc və gümüş üzüklərin dairəvi 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 278

və düzbucaqlı möhürlüyündən istifadə edirdilər. Metal rəsmlərdə 

ay motivinin müxtəlif variantları cızılmışdır. 

Uçar rayonunda III əsrə aid olan maraqlı bir gemma parçası 

tapılmışdır. Onun üzərində  ağacda oturub fleyta çalan 

heyvanabənzər bir varlıq təsvir edilmişdir. 

Qədim Azərbaycanda həkkaklıqdan mal sahibini göstərən 

möhür, insanları  bədxah ruhlardan qoruyan tilsim və  bəzək kimi 

də istifadə edilirdi. Tilsim olan gemmalarda ilahi qüvvələrin, 

qədim totemlərin, allahların, xeyirxah ruhların təsvirləri verilirdi. 

Həkkaklıq sənəti qədim Azərbaycanda təsviri sənətin 

inkişafını  və  səciyyəvi xüsusiyyətlərini  əyani surətdə göstərən 

mötəbər mənbələrdəndir. 

Heykəltəraşlıq Qafqaz Albaniyası incəsənətinin ikinci 

dövründə (I-VII əsrlər) tərəqqi tapmışdır. Qədim plastik sənətin 

müxtəlif nümunələrini üç qrupda ümumiləşdirmək olar. Birinci 

qrupa qabartma tipli təsvirlər, ikinci qrupa dairəvi heykəllər, 

üçüncü qrupa isə qəbirüstü abidələr daxil edilir. 

Birinci qrupu Mingəçevirdən tapılan ucları qoyun, ilan başı 

şəklində oyulmuş gümüş bilərziklər, daşdan, kəcdən hazırlanmış 

əsərlər və gildən yoğurulmuş keramik nümunələr təşkil edir. 

Zərgərlik sənəti bəhsində deyildiyi kimi, bilərziklər  ən 

qədim dini əqidələrdən olan totemizmlə  əlaqədar olaraq heyvan 

başları ilə bəzədilmişdir. Belə bilərziklər e. ə. IV-I əsrlərə və e. I 

əsrinə aiddir. Lakin daha əvvəlki dövrlərdə tunc bilərziklər metal 

kultu ilə əlaqədar olaraq insanları qorumaq «qüdrətinə» malik idi. 

Odur ki, qədim azərbaycanlılar belə bilərzikləri həm qollarına 

həm də qıçlarına salırdılar. Bu ayin qədim insanların metala, tunca 

oddan törəmiş, od qüvvəsinə malik ilahi bir varlıq kimi pərəstiş 

etmələrinin nəticəsi idi. Lakin zaman keçdikcə  əcdadlarımız 

metalların sirrinə daha çox bələd olur və dərk etməyə başlayırdılar 

ki, tunc, gümüş adi şəkildə insanı qoruya bilməz, onlarda ilahi 

qüvvə yoxdur, çünki onları insan özü yaradır və  şəkildən-şəklə 

salır. Ulu babalarımızın bu «kəşfindən» sonra ustalar tunc və 

gümüş bilərziklərə  və eləcə  də başqa metal əşyalara totem 

allahların surətini  əlavə etməklə, onların ilahi «qüvvəsini» bərpa 

etmiş oldular. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 279

V-VI  əsrlərə aid Mingəçevir daş qabartmasında müqəddəs 

ağacın sol və sağında üzbəüz dayanmış iki tovuz quşu  əks 

edilmişdir. Daşın xarici səthinin çopurlaşmasına baxmayaraq, 

qabartmanın təsvirlərində plastik ifadə  və dürüst rəsm özünü 

göstərməkdədir. Quşların boğazlarındakı lentlər (qüdrət və hökm 

nişanəsi) kompozisiyanın dinamikliyini və plastikliyini artırır. 

Maraqlı burasıdır ki, qabartmada tovuz quşları dirilik 

ağacının, həyat ağacının keşiyində durmuş vəziyyətdə təsvir edilir. 

Xanlar rayonundan tapılmış tunc dövrünün qara gil qablarında da 

buna bənzər cızma rəsmlər vardır. Orada dirilik ağacı svastika 

şəkilli iki günəş  təsvirinin  əhatəsində verilmişdir. Belə müqayisə 

göstərir ki, günəş, od əcdadlarımızın təsəvvürünə görə  həmişə 

həyatın xidmətində olmuş, onu himayə etmişdir. Daşın yuxarı 

hissəsində onun bütün perimetri boyu yazılar vardır. Bu yazıların 

qrafik quruluşunu və dövrün tarixi şəraitini nəzərə alaraq onların 

alban və ya qədim türk yazıları olduğu ehtimal edilir. Nəticə 

etibarı ilə qeyd etmək lazımdır ki, qabartmalı daşın yaradılması 

sasani-atəşpərəstlik ideyalarının Azərbaycanın türk qəbilələri 

arasında təbliğ edildiyi bir vaxta təsadüf etmişdir. 

Kəc üzərində hazırlanmış süvari təsviri isə VIII əsrə aiddir. 

Bu qabartmada süvarinin başı  və atın qıçları qalmamışdır. 

Heykəltəraş  ən kiçik əşyaları belə  təfərrüatı ilə verməyə 

çalışmışdır. Bunun nəticəsində süvarinin geyimi və qoşqu 

alətlərinin ornament bəzəkləri yaxşı  nəzərə çarpır.  Əsər bədii 

təsirə malik olmaqla, kəc üzərində  ən qədim Azərbaycan 

qabartması kimi çox qiymətlidir. 

İkinci qrupa daxil olan dairəvi heykəllər plastika sənətinin 

bu dövrdə daha çox inkişaf etdiyini sübut edir. Bu qrupa gil, tunc 

və daş heykəllər daxildir. Əksər hallarda qadın fiqurlarından ibarət 

olan sxematik və kobud gil heykəlciklər Mingəçevir və  Xınıslı 

kimi qədim mədəniyyət mərkəzlərində,  İsmayıllı,  Şəmkir, 

Qutqaşen və s. rayonlarda tapılmışdır. Onları dörd qrupa bölmək 

olar. Birinci qrupa daxil olan heykəlciklər ölü ilə birlikdə  qəbirə 

basdırılırdı ki, axirət dünyasında mərhumun bütün əziyyətlərini 

çəksin ona xidmət etsin (tunc dövründə bu məqsədlə qulları 

öldürüb qəbirlərə basdırırdılar, alban dövründə isə onlar gil 

---