Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 283

kitabında yad etmişdir. 

Sonralar qonşu Urartu və Manna dövləti ilə birlikdə Saqa 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 284

dövləti də süqut etmiş,  əraziləri Mada (Midiya) dövlətinin 

tərkibinə qatılmışdır. Son dəfə Saqa elinin adı m.ö. VI əsrin 

əvvəlində (593-cü ildə) Tövratda çəkilir. Artıq bu çağlarda saqa 

boylarının bir hissəsi Azərbaycandan çıxıb Azov yaxasına 

qayıtmış, sonra orada böyük Saqa dövləti qurmuşdular. Oradakı 

elbəylər Qonur, Savlı, Ata kimi türk adları daşıyırdı. Üzərində 90 

yaşında Makedoniyalı  İsgəndərin atası ilə döyüşdə ölmüş saqa 

elbəyi Atanın (m.ö. III əsr) adı  və  rəsmi olan bu sikkə  də elmə 

bəllidir.  

Saqa (skit) adı altında müxtəlif xalqlar vardı, lakin 

Azərbaycanda dövlət quran saqa boyu oğuz türkləri idi, çünki 

antik çağ yazarlarının qələmə aldığı elbəyi saqaların (царские 

скифы) soy şəcərəsində  və mifologiyasında keçən adlar oğuz 

türkcəsində olub, sonrakı Oğuznamələrdə təkrar olunur. 

İki əsrdən sonra Saqa elinin (dövlətinin) yerində alpan/aran 

adlı türk boylarının qurduğu Alban (Aran) dövlətinin tərkibində 

həmin saqa boylarından qalanlar da vardı. Alban çağında 

Sakasena bölgəsi onların adı ilə bağlı idi. Şəki, Şaqan, Pir-Saqat 

və çoxlu Sahatlı yer adları həmin atlı saqa boylarından qalmadır. 

Beləliklə, m.ö. VII əsrdə Quzey Azərbaycanda 

hakimiyyətdə olan saqa (oğuz) boyları buradakı xalçaçılıq 

sənətinin və xalçalar üzərində yabanı heyvanların stilizə olunmuş 

saqa boylarına məxsus “an üslubu” (звериный стиль) gələnəyinin 

inkişafına təkan vermişdir. Bu baxımdan, Altayda ölən saqa 

elbəyinin dəfnində istifadə edilən Pazırıq xalısının m.ö. V əsrdə 

Qarabağda toxunduğunu irəli sürən xalçaşünaslar haqlıdır. Lakin 

bəzi alman alimlərinin bu xalını Qarabağ ermənilərinə aid 

olduğunu yazması isə acı gülüş doğurur. Elmdən və gerçək 

durumdan çox uzaq olan bu yanlış fikrə  aşağıda qayıdacağıq, 

hələlik xalının əsas atributlarına baxaq: 

1. Toxunma üsulu. Xalının zahiri görünüşü ilməkli-xovlu 

xalçalara bənzədiyi üçün əvvəllər güman edilirdi ki, gördes ilməyi 

(güllabi ilmə) üsulunda toxunmuşdur. Doğrudur, bu üsuldan 

Quba, Qarabağ və Şirvan xalçalarında geniş istifadə olunur, lakin 

Pazırıq xalısının sonrakı  tədqiqi (K. Erdmann, F. Tekçe və b.) 

göstərdi ki, o, bukle (Noppen) üsulunda toxunmuş xovsuz xalıdır. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 285

Tanınmış xalçaşünas Lətif Kərimov Azərbaycanda xovlu 

xalçaların iki üsulla, xovsuz xalçaların isə yeddi növ texnologiya 

ilə toxunduğunu qeyd edir. Xalının bukle üsulu ilə toxunduğunu 

yazan məşhur xalçaşünas alim prof. Kurt Erdmann “İlməkli şərq 

xalısı” adlı əsərində bunu Noppen türü adlandıraraq yazır: “Bu cür 

toxumada çözgü teli (arış) arasından keçirilən atqı ipliyi (arğac) 

həm də çözgü üzərinə yerləşdirilmiş incə çubuqlara da sarılır. 

Çubuqları  çəkəndə Noppen türü alınır və artıq ortadan yarılanda 

ilməkli xalının xovuna bənzər görüntü yaranır”. 

2. Rənglər. Azərbaycanda ta qədim çağlardan bitki 

kökündən və yarpağından təbii boya alınması  gələnəyi vardı. 

Haqqında danışdığımız xalının toxunduğu əsrdə yaşayan Herodot 

Qafqazda yarpağını əzib suda qarışdıranda boya alınan ağac növü 

olduğunu yazır və özəlliklə bu boyanın solmadığını, hopduğu 

parça yuyulanda itmədiyini vurğulayırdı. Qarabağ xalçaları mis 

rəngi, qırmızı, al, palıdı, qızılı sarı, mavi rəngləri və bu rənglərin 

çalarları ilə seçilir. Pazırıq xalısında da bu rənglərdən istifadə 

olunmuşdur. 

3. Naxışlar. Xalının orta bölümündə 24 ədəd hun gülü 

deyilən nilufər çiçəyinin simvolu vardır. Bu naxışın azacıq fərqli 

variantı ilə üçüncü zolağın içi də  bəzədilmişdir. Nilufər çiçəyi 

işıqda deyil, qaranlıq düşəndə açıldığı üçün onun qaranlıq 

dünyada yaşam simvolu vardır. Oğuz xalçalarında bu naxışdan 

geniş istifadə olunur. Soldakı  şəkildən göründüyü kimi, həmin 

naxışı Qarabağ xalçaları da yaşadır. 

4. Süjet və simvolika. Xalıdakı digər naxışlar, onların 

simvolik anlamı və bunların oğuz xalçalarında yaşaması haqqında 

geniş bilgi verməyə lüzum yoxdur. Burada qısa da olsa, yalnız 

səkkiz guşəli damğa, at və marallara aid simvolika üzərində 

dayanmaq gərəkdir, çünki bunlar əsas atributlar olub, həmin 

xalının hansı məqsədlə toxunduğunu açıq sərgiləyir: 

a) Atlar olan ikinci bölmədə yuxarı sol tərəfdə iki təkər və 

ya səkkiz guşəli ( ) ulduz şəkli vardır. Bunlar əgər təkərdirsə, 

onda elbəyin araba ilə basdırılmasına (bu kurqanda araba qalığı 

vardı) işarə  və bu araba ilə o biri dünyaya gedəcəyinin 

simvoludur. Lakin xalıda araba şəkli olmadığı üçün bu versiya 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 286

inandırıcı deyil. 

Əgər bunlar təkər yox, səkkiz guşəli damğadırsa, onda bu 

damğanın hələ  şumer çağından tanrı simvolikası olub, elə dingir 

(tengri) kimi oxunan sözün işarəsidir. Ön Asiyada mixi yazıdan 

istifadə edən xalqların (şumer, akkad, het, urartu və s.) hamısı bu 

işarəni həmin mənada işlətmişlər. Bu baxımdan, xalıdakı 

damğanın məhz quyruğu düyünlü atlar olan bölmədə verilməsinin 

mənası aydınlaşır. Belə ki, burada sıralanmış atlar elbəyin yolunda 

tanrıya qurban veriləsidir. 

b)  Şəhid olan türk döyüşçüsünü atı ilə birlikdə basdırmaq 

gələnəyi Azərbaycanda hələ m.ö. II minilin son əsrlərinə aid 

Şahtaxtı və Xaçbulaq kurqanlarında görünməkdədir. Orta əsrlərdə 

isə artıq atı yox, onun daşdan yonulmuş heykəlini qəbrin yanında 

qoyurdular. Belə  gələnək oğuzlarda geniş yayılmışdı. Bunun 

örnəyinə Azərbaycanın hər bölgəsində rast gəlmək olur. 

Saqa atlılarından başlayaraq türklərdə görünən atın 

quyruğunu düyünləyib savaşa girmək gələnəyi özü ilə birlikdə 

atının da “şəhid” olmağa hazırlanması idi. Atın quyruğunu 

düyünləməyə at çərmətmək, dullamaq və M. Kaşğarinin qeyd 

etdiyi kimi düymək deyilirdi. Çinlilər daş oymalarda təsvir 

etdikləri qonşuları atlı türklərin atının quyruğunu düyünlü şəkildə 

verirdilər. Mahmud Kaşğari də savaşa gedən döyüşçülərin atının 

quyruğunu düyünlədiyini  əks etdirən “Kudruk katığ tügdimiz” 

(Quyruğu qatı düyünlədik) misrası ilə başlanan bir şeir parçası 

vermişdir. Bu gələnək orta əsrlərdə  də davam etmişdir, belə ki, 

Alp Arslan atının quyruğunu düyünləyib Malazgird savaşına 

girmişdi. 

Saqa və türk savaş atlarında olduğu kimi Pazırıq xalısındakı 

yalı kəsilən bu atlar maralların hərəkətinə tərs yöndə düzülmüş və 

quyruqları da düyünlənmişdir: 

Solda verilən Təbriz və özəlliklə  Şirvan xalçasında da 

atların quyruğu eyni formada düyünlənmişdir. Göründüyü kimi, 

aradan min illər keçsə  də, Azərbaycan xalça toxuyanları savaş 

atının quyruğuna eyni formada düyün vururlar. 

Qarabağda toxunub, Pazırıqda ortaya çıxarılan xalıdakı 

atların quyruğuna düyün vurulması bir daha göstərir ki, xalı yas 

---