Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 280

heykəlcikləri ilə əvəz edilirdi). İkinci qrupa daxil olan fiqurlar da 

dini animistik təsəvvürlər nəticəsində yaranmışdır. Ölü ilə yanaşı 

qəbirə qoyulmuş bu heykəlciklərdə guya dəfn edilmiş adamın 

ruhu  əbədi olaraq yaşayacaqmış. Axirət dünyasında ölüləri 

əyləndirmək məqsədi ilə yaradılmış heykəlciklər üçüncü qrupu 

təşkil edir. Dördüncü qrupda isə müxtəlif allahları  təmsil edən, 

xəstəlik «köçürülmüş» və s. fiqurlar cəmlənir. 

Tunc və daş heykəllərdə daha mürəkkəb kompozisiya, 

müxtəlif plastik forma və  bədii xüsusiyyətlərə rast gəlirik. Mum 

qəliblərdə tökülmüş tunc heykəllər içərisində Mingəçevirdə 

tapılmış maral (I əsr), Cənubi Dağıstandan tapılmış tovuz, keçi və 

qaz fiqurları (V-VII əsrlər) xüsusi yer tutur. Bu heykəllər məişətdə 

müxtəlif vəzifələr daşımışdır: maral öz zəngi ilə  bədxah ruhları 

qovub dağıdan və  qəbiləyə himayəkarlıq göstərən ilahi qüdrətli 

totemin fiqurudur, tovuz fiquru isə  ətirli tüstü verən qab kimi 

işlədilmişdir. Belə qablarda yandırılan bitkilərin tüstüsü guya evi 

bədxah ruhlardan, bəd nəzərlərdən qoruyurmuş (bu cür bitkilərdən 

biri də üzərlikdir). Keçi və qaz heykəllərindən su qabı kimi 

istifadə edilmişdir. 

Naxçıvanda tapılmış tunc süvari heykəli (VII əsr) 

Azərbaycan hökmdarı Cavanşirin yeganə plastik obrazıdır. Bu 

əsərdə Cavanşir zərif bir gəncin surətində  təsvir edildiyi halda, 

Azərbaycan dövlətinin rəmzi olan at fiquru daha əzəmətli və daha 

qüdrətlidir. 

Daş heykəllərdə monumentallıq kimi yeni plastik keyfiyyət 

ortaya çıxmışdır. Bunu, Xınıslıdan tapılmış heykəllərdə aydın 

görürük. Belə heykəllər e. d. I minilliyin sonunda və eramızın ilk 

əsrlərində yaradılmışdır. Şamaxı rayonunun Dağkolanı kəndindən 

tapılmış heykəl də bu qrupa daxildir. Bu vaxta qədər Xınıslı 

heykəlləri qədim bütlərin, allahların heykəli hesab edilirdi. Yeni 

fərziyyəyə görə isə bu əsərlər qədim türk ayinlərindən birinə - 

ölünün ruhunun onun qəbri üstündə qoyulmuş heykəlində 

yaşaması əqidəsinə həsr edilmişdir. 

Tovuz rayonunun Qəribli kəndindən tapılmış qadın heykəli 

(I-VII  əsrlər) məhsuldarlıq, bərəkət ilahəsinin obrazıdır. Belə 

heykəlləri o vaxt hər evdə qoyurmuşlar ki, evdən ruzi əskik 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 281

olmasın. 

VI  əsrdə tikilmiş  Dərbənd qala divarlarının yanında 

tikintinin tilsimi hesab edilən  şir qorelyefi, ovdan üstündə isə 

insan və  şir heykəlləri qoyulmuşdu ki, bunlar şəhəri və suyu 

düşmənlərdən və bədxah ruhlardan qorusunlar. Ərəb tarixçilərinin 

dediyinə görə, bu qədim sənət  əsərləri X əsrə  qədər yaşamışdır. 

Heykəlləri memarlıqda belə tətbiq etmək ənənəsi orta əsrlərdə də 

özünü göstərir. 

Üçüncü qrupa daxil olan qəbirüstü abidələr at və qoyun 

heykəllərindən ibarətdir. Bu abidələrin üzərində çox zaman ov 

təsvirlərinə rast gəlirik. Belə qəbirüstü heykəllər türk qəbilələrinin 

maldarlıq təsərrüfatı ilə bağlı olaraq yaranan dini əqidə  və 

təsəvvürlər  əsasında doğmuş, XV-XVI əsrlərdən başlayaraq 

oğuzlar bu fiqurlardan «ölülərin ruhunu cənnətə aparan» vasitə 

kimi istifadə etmişlər. 

Beləliklə, ərəb istilasına qədər uzun bir inkişaf dövrü keçmiş 

qədim heykəltəraşlıq sənətimiz xalqımızın mənəvi zənginliyi, 

qəbilələrin ənənəvi ayinləri və əqidələri əsasında yaranaraq böyük 

bir mədəniyyətə çevrilmişdir. 

Keçən  əsrin ortalarında Altayda yerli türklərin Pazırıq 

(Basırıq) dediyi yerdə qazıntı aparan rus arxeoloqları  qədim 

kurqandan hamını heyrətə salan əşyalar aşkar etdilər. Saqa (iskit) 

boylarına məxsus bu sənət  əsərləri içərisində salamat qalmış  və 

rəngini itirməmiş bir xalı da vardı. “Pazırıq xalısı” adı ilə bu gün 

Ermitajda saxlanan bu xalının yaşı m.ö. V əsrə aid edilir, çünki 

mütəxəssislərin rəyinə görə, bu xalının tapıldığı kurqanda aşkar 

olunan digər  əşyalar və onların kimyəvi analizi onların 2500 il 

əvvəl bu məzara (basırığa) qoyulduğunu  əks etdirir. Bu qədim 

xalının kurqanın altında salamat qalmasının səbəbi vaxtilə 

basırıqda açılmış bir oyuqdan məzarın dibinə  sızan suyun buz 

bağlaması və xalının buzun içində qalması idi

1

. 

 

 

                                                 

1

F.Ağasıoğlu. 2500 il öncə Qarabağda toxunmuş Bərdə (sağa - oğuz) xalısı. 

Bakı, 2009. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 282

180 x 200 sm ölçüdə olan dünya şöhrətli bu xalının 

üzərindəki naxışların, at və maralların, ortadakı  çərçivədə 24 

xananın anlamı bir çox alimin tədqiqat mövzusuna çevrilmişdir. 

Əksər tədqiqatçılar burada verilən simvolların saqa (skit) sənət 

əsərlərindəki “heyvan üslubu” ilə üst-üstə düşən və ayrılan 

cəhətlərinə  də toxunmuşlar. 1960-cı illərdən  şüşə arxasında 

saxlanan bu xalının toxunma üsulu haqqında da müxtəlif fikirlər 

vardır: bəziləri onu ilməkli, bəziləri də bukle (dolama, sarma, lülə) 

üsulu ilə toxunduğunu qeyd etmişlər. 

Başqa-başqa ölkələrdə yaşayan bir neçə alim Pazırıqda 

ortaya çıxan xalının Türkmənistan, Azərbaycan və Anadoluda 

geniş yayılmış  oğuz (türkmən) xalıları ilə eyni tipdə olması 

haqqında bir bir-birindən xəbərsiz olaraq, eyni qənaətə gəlmişlər. 

Bu xalı ilə türkmən xalıları arasındakı tipoloji yaxınlıqla bərabər, 

istifadə olunmuş toxuma üsulları, eyni naxışlar, eyni boya (rəng) 

çalarları vardır. 

Xalçanın tapıldığı kurqanda saqa elbəyi (hökmdarı) 

basdırıldığı fikri irəli sürülmüş  və bu bunu əksər tədqiqatçılar 

qəbul etmişlər, belə ki, kurqanın möhtəşəmliyi, oradakı əşyaların 

zənginliyi və xalçanın üzərindəki simvollar da həmin fikri 

təsdiqləyir. Kurqanın aid olduğu tarixdə (m.ö. V əsr) heyvandar, 

yarımköçəri saqa boyları Azov dənizindən Altaya qədər olan 

ərazilərdə müxtəlif dövlətlər qurmuşdular. Bu durum şərq və qərb 

qollara ayrılan hunlar və sonralar Göy-Türk xaqanlığı çağlarında 

da davam etmişdir. 

Quzey Qafqazdan m.ö. VII əsrin əvvəllərində Azərbaycana 

qayıdan saqa boyları indiki Ermənistanı da içinə alan və 

Dərbənddən Urmu gölünə  qədər uzanan bir ərazidə, qədim 

Azərbaycanda çox qüdrətli bir dövlət qurmuşlar. Antik çağ 

yazarları burada oturan Saqa elbəylərinin qonşu ölkələrdən bac-

xərac, vergi aldığını və bəzən uzaq ellərə yürüş etdiklərini, hətta 

Misirə  qədər getdiklərini yazmışlar. Buradakı saqa elbəylərindən 

biri də haqqında əfsanələr yaranmış məşhur Əfrasiyab (Tunqa Alp 

Ər) idi. Urmu gölü yaxınlığında öldürülən bu türk başbuğunun yas 

törənində yazılmış “Tunqa Alp Ər öldümü?” misrası ilə başlanan 

ağıtı XI əsrdə M. Kaşğari yazdığı “Türk dillərinin lüğəti” 

---