______________Milli Kitabxana_____________
283
kitabında yad etmişdir.
Sonralar qonşu Urartu və Manna dövləti ilə birlikdə Saqa
______________Milli Kitabxana_____________
284
dövləti də süqut etmiş, əraziləri Mada (Midiya) dövlətinin
tərkibinə qatılmışdır. Son dəfə Saqa elinin adı m.ö. VI əsrin
əvvəlində (593-cü ildə) Tövratda çəkilir. Artıq bu çağlarda saqa
boylarının bir hissəsi Azərbaycandan çıxıb Azov yaxasına
qayıtmış, sonra orada böyük Saqa dövləti qurmuşdular. Oradakı
elbəylər Qonur, Savlı, Ata kimi türk adları daşıyırdı. Üzərində 90
yaşında Makedoniyalı İsgəndərin atası ilə döyüşdə ölmüş saqa
elbəyi Atanın (m.ö. III əsr) adı və rəsmi olan bu sikkə də elmə
bəllidir.
Saqa (skit) adı altında müxtəlif xalqlar vardı, lakin
Azərbaycanda dövlət quran saqa boyu oğuz türkləri idi, çünki
antik çağ yazarlarının qələmə aldığı elbəyi saqaların (царские
скифы) soy şəcərəsində və mifologiyasında keçən adlar oğuz
türkcəsində olub, sonrakı Oğuznamələrdə təkrar olunur.
İki əsrdən sonra Saqa elinin (dövlətinin) yerində alpan/aran
adlı türk boylarının qurduğu Alban (Aran) dövlətinin tərkibində
həmin saqa boylarından qalanlar da vardı. Alban çağında
Sakasena bölgəsi onların adı ilə bağlı idi. Şəki, Şaqan, Pir-Saqat
və çoxlu Sahatlı yer adları həmin atlı saqa boylarından qalmadır.
Beləliklə, m.ö. VII əsrdə Quzey Azərbaycanda
hakimiyyətdə olan saqa (oğuz) boyları buradakı xalçaçılıq
sənətinin və xalçalar üzərində yabanı heyvanların stilizə olunmuş
saqa boylarına məxsus “an üslubu” (звериный стиль) gələnəyinin
inkişafına təkan vermişdir. Bu baxımdan, Altayda ölən saqa
elbəyinin dəfnində istifadə edilən Pazırıq xalısının m.ö. V əsrdə
Qarabağda toxunduğunu irəli sürən xalçaşünaslar haqlıdır. Lakin
bəzi alman alimlərinin bu xalını Qarabağ ermənilərinə aid
olduğunu yazması isə acı gülüş doğurur. Elmdən və gerçək
durumdan çox uzaq olan bu yanlış fikrə aşağıda qayıdacağıq,
hələlik xalının əsas atributlarına baxaq:
1. Toxunma üsulu. Xalının zahiri görünüşü ilməkli-xovlu
xalçalara bənzədiyi üçün əvvəllər güman edilirdi ki, gördes ilməyi
(güllabi ilmə) üsulunda toxunmuşdur. Doğrudur, bu üsuldan
Quba, Qarabağ və Şirvan xalçalarında geniş istifadə olunur, lakin
Pazırıq xalısının sonrakı tədqiqi (K. Erdmann, F. Tekçe və b.)
göstərdi ki, o, bukle (Noppen) üsulunda toxunmuş xovsuz xalıdır.
______________Milli Kitabxana_____________
285
Tanınmış xalçaşünas Lətif Kərimov Azərbaycanda xovlu
xalçaların iki üsulla, xovsuz xalçaların isə yeddi növ texnologiya
ilə toxunduğunu qeyd edir. Xalının bukle üsulu ilə toxunduğunu
yazan məşhur xalçaşünas alim prof. Kurt Erdmann “İlməkli şərq
xalısı” adlı əsərində bunu Noppen türü adlandıraraq yazır: “Bu cür
toxumada çözgü teli (arış) arasından keçirilən atqı ipliyi (arğac)
həm də çözgü üzərinə yerləşdirilmiş incə çubuqlara da sarılır.
Çubuqları çəkəndə Noppen türü alınır və artıq ortadan yarılanda
ilməkli xalının xovuna bənzər görüntü yaranır”.
2. Rənglər. Azərbaycanda ta qədim çağlardan bitki
kökündən və yarpağından təbii boya alınması gələnəyi vardı.
Haqqında danışdığımız xalının toxunduğu əsrdə yaşayan Herodot
Qafqazda yarpağını əzib suda qarışdıranda boya alınan ağac növü
olduğunu yazır və özəlliklə bu boyanın solmadığını, hopduğu
parça yuyulanda itmədiyini vurğulayırdı. Qarabağ xalçaları mis
rəngi, qırmızı, al, palıdı, qızılı sarı, mavi rəngləri və bu rənglərin
çalarları ilə seçilir. Pazırıq xalısında da bu rənglərdən istifadə
olunmuşdur.
3. Naxışlar. Xalının orta bölümündə 24 ədəd hun gülü
deyilən nilufər çiçəyinin simvolu vardır. Bu naxışın azacıq fərqli
variantı ilə üçüncü zolağın içi də bəzədilmişdir. Nilufər çiçəyi
işıqda deyil, qaranlıq düşəndə açıldığı üçün onun qaranlıq
dünyada yaşam simvolu vardır. Oğuz xalçalarında bu naxışdan
geniş istifadə olunur. Soldakı şəkildən göründüyü kimi, həmin
naxışı Qarabağ xalçaları da yaşadır.
4. Süjet və simvolika. Xalıdakı digər naxışlar, onların
simvolik anlamı və bunların oğuz xalçalarında yaşaması haqqında
geniş bilgi verməyə lüzum yoxdur. Burada qısa da olsa, yalnız
səkkiz guşəli damğa, at və marallara aid simvolika üzərində
dayanmaq gərəkdir, çünki bunlar əsas atributlar olub, həmin
xalının hansı məqsədlə toxunduğunu açıq sərgiləyir:
a) Atlar olan ikinci bölmədə yuxarı sol tərəfdə iki təkər və
ya səkkiz guşəli ( ) ulduz şəkli vardır. Bunlar əgər təkərdirsə,
onda elbəyin araba ilə basdırılmasına (bu kurqanda araba qalığı
vardı) işarə və bu araba ilə o biri dünyaya gedəcəyinin
simvoludur. Lakin xalıda araba şəkli olmadığı üçün bu versiya
______________Milli Kitabxana_____________
286
inandırıcı deyil.
Əgər bunlar təkər yox, səkkiz guşəli damğadırsa, onda bu
damğanın hələ şumer çağından tanrı simvolikası olub, elə dingir
(tengri) kimi oxunan sözün işarəsidir. Ön Asiyada mixi yazıdan
istifadə edən xalqların (şumer, akkad, het, urartu və s.) hamısı bu
işarəni həmin mənada işlətmişlər. Bu baxımdan, xalıdakı
damğanın məhz quyruğu düyünlü atlar olan bölmədə verilməsinin
mənası aydınlaşır. Belə ki, burada sıralanmış atlar elbəyin yolunda
tanrıya qurban veriləsidir.
b) Şəhid olan türk döyüşçüsünü atı ilə birlikdə basdırmaq
gələnəyi Azərbaycanda hələ m.ö. II minilin son əsrlərinə aid
Şahtaxtı və Xaçbulaq kurqanlarında görünməkdədir. Orta əsrlərdə
isə artıq atı yox, onun daşdan yonulmuş heykəlini qəbrin yanında
qoyurdular. Belə gələnək oğuzlarda geniş yayılmışdı. Bunun
örnəyinə Azərbaycanın hər bölgəsində rast gəlmək olur.
Saqa atlılarından başlayaraq türklərdə görünən atın
quyruğunu düyünləyib savaşa girmək gələnəyi özü ilə birlikdə
atının da “şəhid” olmağa hazırlanması idi. Atın quyruğunu
düyünləməyə at çərmətmək, dullamaq və M. Kaşğarinin qeyd
etdiyi kimi düymək deyilirdi. Çinlilər daş oymalarda təsvir
etdikləri qonşuları atlı türklərin atının quyruğunu düyünlü şəkildə
verirdilər. Mahmud Kaşğari də savaşa gedən döyüşçülərin atının
quyruğunu düyünlədiyini əks etdirən “Kudruk katığ tügdimiz”
(Quyruğu qatı düyünlədik) misrası ilə başlanan bir şeir parçası
vermişdir. Bu gələnək orta əsrlərdə də davam etmişdir, belə ki,
Alp Arslan atının quyruğunu düyünləyib Malazgird savaşına
girmişdi.
Saqa və türk savaş atlarında olduğu kimi Pazırıq xalısındakı
yalı kəsilən bu atlar maralların hərəkətinə tərs yöndə düzülmüş və
quyruqları da düyünlənmişdir:
Solda verilən Təbriz və özəlliklə Şirvan xalçasında da
atların quyruğu eyni formada düyünlənmişdir. Göründüyü kimi,
aradan min illər keçsə də, Azərbaycan xalça toxuyanları savaş
atının quyruğuna eyni formada düyün vururlar.
Qarabağda toxunub, Pazırıqda ortaya çıxarılan xalıdakı
atların quyruğuna düyün vurulması bir daha göstərir ki, xalı yas
Dostları ilə paylaş: |