______________Milli Kitabxana_____________
277
Qafqaza hücumu ilə əlaqədardır. Bu tipli antik nümunələrin
Romadan asılı vəziyyətdə olan Qafqaz Albaniyasına gətirilməsi
IV əsrə qədər davam etmişdir.
Roma gemmalarında allahların, dini kult əşyalarının
rəsmləri və simvolik səciyyəli təsvirlər verilmişdir. Onların içində
əlində nizə və qalxan tutmuş müharibə allahı Marsın, məhəbbət
allahı Erotun, günəş allahı Heliosun, məhəbbət və gözəllik ilahəsi
Beneranın rəsmlərinə rast gəlirik. Simvolik səciyyəli təsvirlər də
diqqəti cəlb edir. Misal üçün, məhsuldarlıq və əmin-amanlıq
simvolu olan lalənin sünbül ilə birlikdə rəsmi, yaxud məhəbbət,
dostluq və razılıq ifadə edən iki əlin bir-birini sıxması da Roma
həkkaklığı üçün xarakterikdir.
III əsrdən başlayaraq Qafqaz Albaniyası ilə Roma
arasındakı ticarət və mədəni əlaqələr getdikcə zəifləyir.
Azərbaycanın Sasani dövləti ilə siyasi və mədəni münasibətləri isə
getdikcə qüvvətlənir. Bununla əlaqədar olaraq, III əsrdən sonra
Sasani həkkaklıq nümunələri Azərbaycana daha çox gətirilirdi.
Onlar şəxsiyyəti bildirən möhürlər kimi işlədilirdi. Bu möhürlərin
çərçivəsi tunc, gümüş və qızıldan, qaşı isə əqiq, xalsedon, lazurit,
dağ bülluru kimi daşlardan, bəzən də metaldan düzəldilirdi.
Möhürlərin rəsmlərində insanlar, dini ayinlərin icrası, fantastik
varlıqlar, heyvanlar, quşlar, nəbatat, astral işarələr və yazılar təsvir
edilirdi. Bu təsvirlərin əksəriyyəti atəşpərəstliklə əlaqədardır.
Qədim azərbaycanlılar e. ə. I minilliyin ilk əsrlərindən
etibarən həkkaklıq texnikasına yaxşı bələd idilər.
Yerli ustaların yaratdıqları ilk həkkaklıq nümunələri e. ə.
IV-III əsrlərə aiddir. Bunlar çaxmaqdaşı kimi adi daşlar üzərində
cızılmış sxematik rəsmlərdən ibarətdir.
Parfiya-Sasani dövründə isə yerli möhürlərdə heyvan,
nəbatat, səma cisimlərinə (Günəş, Ay) və müxtəlif işarələrdən
ibarət rəsmlərə rast gəlirik. Onlarda Zərdüşt dininin təsiri də
özünü göstərir.
Ustalar daş möhür qaşlarını müxtəlif metalların çərçivəsinə
salırdılar ki, onların təsvirlərini hər hansı bir materialın üzərinə
köçürmək asan olsun. Çox zaman işin texnoloji prosesini
sadələşdirmək üçün daş əvəzinə, tunc və gümüş üzüklərin dairəvi
______________Milli Kitabxana_____________
278
və düzbucaqlı möhürlüyündən istifadə edirdilər. Metal rəsmlərdə
ay motivinin müxtəlif variantları cızılmışdır.
Uçar rayonunda III əsrə aid olan maraqlı bir gemma parçası
tapılmışdır. Onun üzərində ağacda oturub fleyta çalan
heyvanabənzər bir varlıq təsvir edilmişdir.
Qədim Azərbaycanda həkkaklıqdan mal sahibini göstərən
möhür, insanları bədxah ruhlardan qoruyan tilsim və bəzək kimi
də istifadə edilirdi. Tilsim olan gemmalarda ilahi qüvvələrin,
qədim totemlərin, allahların, xeyirxah ruhların təsvirləri verilirdi.
Həkkaklıq sənəti qədim Azərbaycanda təsviri sənətin
inkişafını və səciyyəvi xüsusiyyətlərini əyani surətdə göstərən
mötəbər mənbələrdəndir.
Heykəltəraşlıq Qafqaz Albaniyası incəsənətinin ikinci
dövründə (I-VII əsrlər) tərəqqi tapmışdır. Qədim plastik sənətin
müxtəlif nümunələrini üç qrupda ümumiləşdirmək olar. Birinci
qrupa qabartma tipli təsvirlər, ikinci qrupa dairəvi heykəllər,
üçüncü qrupa isə qəbirüstü abidələr daxil edilir.
Birinci qrupu Mingəçevirdən tapılan ucları qoyun, ilan başı
şəklində oyulmuş gümüş bilərziklər, daşdan, kəcdən hazırlanmış
əsərlər və gildən yoğurulmuş keramik nümunələr təşkil edir.
Zərgərlik sənəti bəhsində deyildiyi kimi, bilərziklər ən
qədim dini əqidələrdən olan totemizmlə əlaqədar olaraq heyvan
başları ilə bəzədilmişdir. Belə bilərziklər e. ə. IV-I əsrlərə və e. I
əsrinə aiddir. Lakin daha əvvəlki dövrlərdə tunc bilərziklər metal
kultu ilə əlaqədar olaraq insanları qorumaq «qüdrətinə» malik idi.
Odur ki, qədim azərbaycanlılar belə bilərzikləri həm qollarına
həm də qıçlarına salırdılar. Bu ayin qədim insanların metala, tunca
oddan törəmiş, od qüvvəsinə malik ilahi bir varlıq kimi pərəstiş
etmələrinin nəticəsi idi. Lakin zaman keçdikcə əcdadlarımız
metalların sirrinə daha çox bələd olur və dərk etməyə başlayırdılar
ki, tunc, gümüş adi şəkildə insanı qoruya bilməz, onlarda ilahi
qüvvə yoxdur, çünki onları insan özü yaradır və şəkildən-şəklə
salır. Ulu babalarımızın bu «kəşfindən» sonra ustalar tunc və
gümüş bilərziklərə və eləcə də başqa metal əşyalara totem
allahların surətini əlavə etməklə, onların ilahi «qüvvəsini» bərpa
etmiş oldular.
______________Milli Kitabxana_____________
279
V-VI əsrlərə aid Mingəçevir daş qabartmasında müqəddəs
ağacın sol və sağında üzbəüz dayanmış iki tovuz quşu əks
edilmişdir. Daşın xarici səthinin çopurlaşmasına baxmayaraq,
qabartmanın təsvirlərində plastik ifadə və dürüst rəsm özünü
göstərməkdədir. Quşların boğazlarındakı lentlər (qüdrət və hökm
nişanəsi) kompozisiyanın dinamikliyini və plastikliyini artırır.
Maraqlı burasıdır ki, qabartmada tovuz quşları dirilik
ağacının, həyat ağacının keşiyində durmuş vəziyyətdə təsvir edilir.
Xanlar rayonundan tapılmış tunc dövrünün qara gil qablarında da
buna bənzər cızma rəsmlər vardır. Orada dirilik ağacı svastika
şəkilli iki günəş təsvirinin əhatəsində verilmişdir. Belə müqayisə
göstərir ki, günəş, od əcdadlarımızın təsəvvürünə görə həmişə
həyatın xidmətində olmuş, onu himayə etmişdir. Daşın yuxarı
hissəsində onun bütün perimetri boyu yazılar vardır. Bu yazıların
qrafik quruluşunu və dövrün tarixi şəraitini nəzərə alaraq onların
alban və ya qədim türk yazıları olduğu ehtimal edilir. Nəticə
etibarı ilə qeyd etmək lazımdır ki, qabartmalı daşın yaradılması
sasani-atəşpərəstlik ideyalarının Azərbaycanın türk qəbilələri
arasında təbliğ edildiyi bir vaxta təsadüf etmişdir.
Kəc üzərində hazırlanmış süvari təsviri isə VIII əsrə aiddir.
Bu qabartmada süvarinin başı və atın qıçları qalmamışdır.
Heykəltəraş ən kiçik əşyaları belə təfərrüatı ilə verməyə
çalışmışdır. Bunun nəticəsində süvarinin geyimi və qoşqu
alətlərinin ornament bəzəkləri yaxşı nəzərə çarpır. Əsər bədii
təsirə malik olmaqla, kəc üzərində ən qədim Azərbaycan
qabartması kimi çox qiymətlidir.
İkinci qrupa daxil olan dairəvi heykəllər plastika sənətinin
bu dövrdə daha çox inkişaf etdiyini sübut edir. Bu qrupa gil, tunc
və daş heykəllər daxildir. Əksər hallarda qadın fiqurlarından ibarət
olan sxematik və kobud gil heykəlciklər Mingəçevir və Xınıslı
kimi qədim mədəniyyət mərkəzlərində, İsmayıllı, Şəmkir,
Qutqaşen və s. rayonlarda tapılmışdır. Onları dörd qrupa bölmək
olar. Birinci qrupa daxil olan heykəlciklər ölü ilə birlikdə qəbirə
basdırılırdı ki, axirət dünyasında mərhumun bütün əziyyətlərini
çəksin ona xidmət etsin (tunc dövründə bu məqsədlə qulları
öldürüb qəbirlərə basdırırdılar, alban dövründə isə onlar gil
Dostları ilə paylaş: |