Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 274

incəsənəti bu dövrdə dönüş  mərhələsi keçirib dini əqidələrdən 

uzaqlaşır və dünyəvi ideyalarla sıx surətdə bağlanır. 

Alban dövründə  zərgərlik sənəti iki inkişaf mərhələsi 

keçmişdir. Birinci mərhələ e. ə. IV-I əsrlərini, ikinci mərhələ isə I-

VII əsrləri əhatə edir. 

Birinci mərhələdə Mingəçevirin və Yaloylutəpənin qədim 

zərgərləri tərəfindən üzüklər, sırğalar, baş  bəzəkləri (cütqabağı), 

qol bilərzikləri, arpa şəkilli qızıl muncuqlar və s. hazırlanmışdır. 

Bu bəzək məmulatının  əksəriyyəti alban dövründən də  əvvəl 

qədim azərbaycanlıların məişətində  işlənmiş  və  ənənəvi olaraq 

sonrakı dövrlərdə davam etdirilmişdir. 

Birinci mərhələdə  bəzəklərin  əksəriyyəti dini səciyyə 

daşıyırdı. Bu baxımdan qızıl sırğalar və bilərziklər birinci mərhələ 

üçün səciyyəvi sayılan əşyalardır. 

Sırğaların asma hissəsi hansı formada olursa-olsun 

halqalarının ucları, bir qayda olaraq, ilan başını təmsil etməli idi. 

Bu, birinci mərhələdə ilan kultunun çox qüvvətli olmasından, 

hətta bəzəklərə də öz təsirini göstərməsindən irəli gəlirdi. 

Bir sıra qızıl və gümüş  sırğalar da vardır ki, onların asma 

hissəsi dənlərdən tərtib edilmiş  bərabərtərəfli üçbucaqlar 

şəklindədir. Belə sırğalardakı dənlər taxılı, digər dənli bitkiləri və 

üzümü təmsil edir. Demək, bu tip bəzək  şeyləri bərəkət, 

məhsuldarlıq kultuna həsr edilmişdir. Yaloylutəpənin aypara 

şəkilli qızıl sırğalarının aşağı hissəsində  də üç dən yerləşdirilir. 

Görünür ki, bunlar da bərəkət kultu ilə əlaqədar olmuşdur. 

Qol bilərzikləri tuncdan və gümüşdən düzəldilirdi. Onların 

ucları ilan və qoyun başları formasında tökmə üsulu ilə 

hazırlanırdı. Güman etmək olar ki, ölüləri axirət dünyasına 

göndərmək ayinində ilan başlı qol bilərziklərindən də istifadə 

edilmişdir. İbtidai insanların etiqadına görə, qolunda belə bilərzik 

olan ölülər axirət dünyasında bədxah ruhların  əzabından xilas 

olurlar. 

Qol bilərziyində qoyun başının olması totemizmin 

əlamətidir. O vaxtlar hər qəbilənin bir totemi-himayəkar heyvanı 

vardı. Belə totemlərin surətlərini özləri ilə boyunlarında, 

qollarında gəzdirən qədim insanlar elə zənn edirdilər ki, artıq hər 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 275

cür bədbəxt hadisələrdən qorunacaqlar, onlara bədxah ruhlar heç 

vaxt toxuna bilməyəcək. Belə bilərziklərdə ilan və qoyun 

başlarının ünsürləri-gözləri, ağzı  və burnu kəsmə üsulu ilə 

dəqiqləşdirilmiş, başların yan tərəfləri isə narın kəsilmiş  xətlərlə 

bəzədilmişdir. 

Birinci dövrün texnoloji və  bədii nailiyyətlərindən görünür 

ki, qədim ustalar tökmə, döymə (çekan) və basma (ştamp) kimi 

üsullardan müvəffəqiyyətlə istifadə etmişlər. Onlar lövhə  şəkilli 

Mingəçevir sırğalarında qırmızı rəngli daşlar tətbiq etməklə qədim 

Azərbaycan zərgərliyinə yeni texnoloji xüsusiyyət və əvəzedilməz 

bədii estetik keyfiyyət gətirmişlər. 

İkinci mərhələnin zərgərlik məmulatı dini təsəvvürlərdən 

uzaqlaşaraq, dünyəvi ideyalara, dekorativ məqsədlərə xidmət 

etmişdir. 

Bu dövrdə Qafqaz Albaniyasının Mingəçevir, Xınıslı, 

Qalagah (İsmayıllı rayonu) və Torpaqqala (Qax rayonu) kimi 

zərgərlik mərkəzləri olmuşdur. Belə  qədim  şəhərlərdən tapılmış 

bəzək  şeyləri formalarının orijinallığı ilə  fərqlənir.  İkinci dövrdə 

hazırlanan qızıl məmulatı sayca çox və  bədii keyfiyyətcə daha 

yaxşı olduğu üçün, bu dövr zərgərlik sənətinin yüksəliş dövrü 

hesab edilir. 

I-VII  əsrlərdə  zərgərlər sırğa, belbağı toqqası, qızıl 

muncuqlar, bilərziklər, sancaqlar və üzüklər hazırlamaqla bərabər 

silahları da bəzəyirdilər. 

Birinci mərhələdə qeyd etdiyimiz üç dənli qızıl sırğalar bu 

dövrdə daha da təkmilləşmişdir.  İndi dənlərin sayı daha da 

çoxalmış, onlar birbaşa halqaya yox, halqaya bənd edilmiş  qızıl 

kürəciyə yapışdırılırdı. Mingəçevirdə belə  sırğalardan çox 

tapılmışdır. Onların içərisində elələri də var ki, qızıl kürəcik 

əvəzinə qırmızı əqiq-dən muncuq qoyulmuşdur. 

Bu dövrün zərgərlik işlərində  təbii daşlardan, xüsusilə 

qırmızı  rəngli daşlardan geniş surətdə istifadə olunurdu. Belə 

daşlar həm üzüklərdə, həm də sırğalarda tətbiq edilirdi. Məsələn, 

Torpaqqaladan tapılmış  sırğada dörd üçbucaq çərçivə içərisinə 

qırmızı daşlar yerləşdirilmişdir. Eyni tipli, lakin daha mürəkkəb 

quruluşlu sırğa Qalagahdan tapılmışdır. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 276

İkinci mərhələdə zərgərlər daha sadə və daha zərif məmulat 

yaratmağa çalışırdılar. Onlar sadə konstruktiv formalardan, 

ornamental dekor elementlərindən istifadə edirdilər. Bundan 

əlavə, aydın görünür ki, zərgərlik sənətinin inkişafı bir tərəfdən 

texnoloji proseslərin təkmilləşməsindən, digər tərəfdən isə estetik 

zövqün yüksəlməsindən asılı olmuşdur. Nəticədə, zərgərlik 

işlərində yüngül ornamental formalara daha çox yer verilmiş  və 

beləliklə  də, sonralar inkişaf edən  şəbəkə üsullarının  əsası 

qoyulmuşdur: 

Həkkaklıq və heykəltəraşlıq. Gil, daş, metal, qiymətli daş, 

şüşə kimi cisimlər üzərində müxtəlif rəsmlərin iti uclu alətlər 

vasitəsi ilə oyulması heykəltəraşlıq və  həkkaklıq sənətini 

yaratmışdır. Cəmiyyət tarixinin və eləcə  də incəsənətin inkişaf 

mərhələlərinin öyrənilməsində bu sənət etibarlı  mənbələrdən 

hesab edilir. 

Ədəbiyyatda üstü təsvirli daşlara gemma deyilir. Gemma iki 

cür olur: üzərindəki təsvir cızılmış olanda i n t a l i y a, qabarıq 

olanda k a m ey a adlanır. 

Azərbaycan  ərazisində tapılmış  həkkaklıq (qliptika) 

nümunələri e. ə. I minilliyin başlanğıcından eramızın XX əsrinə 

qədər olan uzun bir dövrün müxtəlif mərhələlərində yaradılmışdır. 

Onların  əksəriyyəti alban dövrünə aid olub, Mingəçevir, Xınıslı, 

Torpaqqala, Qəbələ, Örənqala, qədim Gəncə kimi yerlərdən 

tapılmışdır. 

Həkkaklıq nümunələrinin köməyi ilə ayrı-ayrı dövrlərdə 

oyma sənəti ilə  məşğul olmuş  rəssamların ustalıq səviyyəsini 

öyrənmək olur. 

Azərbaycan  ərazisində tapılmış  həkkaklıq nümunələrini üç 

qrupa bölmək olar. Birinci qrupa yunan-Roma sənətkarlarının 

yaratdığı nümunələr, ikinci qrupa Sasani sənətkarlarının  əsərləri 

və üçüncü qrupa qədim Azərbaycanın oyma ustalarının kiçik 

cisimlər üzərindəki rəsmləri daxildir. 

Antik həkkaklıq nümunələri Azərbaycana hələ e. ə. IV-III 

əsrlərdə İrandan gətirilmişdir. Lakin antik oyma əşyalarının ardıcıl 

olaraq Azərbaycana gətirilməsi, e. ə. I əsrin ortalarında (66-65-ci 

illərdə) Lukull və Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma qoşunlarının 

---