Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 271

əyləncə məclisləri adi hal alır və şəhər həyatı korlanmağa başlayır. 

Odur ki, şüşə istehsalına olan ehtiyac dövrün ictimai zərurəti kimi 

ortaya çıxır. 

Şüşə  sənətinin inkişafı VIII əsrdən etibarən Azərbaycanda 

şirəli dulusçuluq məmulatının istehsalı üçün texnoloji baza 

yaratmışdı. Belə ki, şüşə  və keramika üçün şirələrin istehsalı, 

təxminən, eyni texnoloji proseslər və eyni xammal tələb edirdi. 

Qədim Azərbaycanın  şüşə  məmulatı  qəlibə salmaq və 

üfürmək kimi iki üsulla hazırlanırdı. Bu dövrdə ustalar şüşənin 

hələ tamamilə  ağ  rəngdə alınmasına nail ola bilməmişlər. 

Xammalın (qum, soda, əhəng) tərkibində olan dəmir qatışıqları 

şüşənin yaşılımtıl rəng almasına səbəb olurdu. 

Şüşə məmulatı içərisində göy, yaşılaçalan göy və abı rəngli 

qablara da rast gəlirik. 

O vaxt ustalar hələ dəmiri və misi lazımlı əsas materialdan 

ayıra bilmirdilər. Təmiz ağ  rəngli  şüşə alınması üçün qumu 

tərkibində müxtəlif metal oksidləri olan duzlardan ayırmaq lazım 

idi. 

Şüşə kürələrində xammalın bişməsi üçün 1500°-yə  qədər 

istilik tələb olunurdu. İstənilən istiliyi əldə etmək üçün isə 

meşələrdə olan bol və yararlı  ağaclardan istifadə edilirdi. Lakin 

ibtidai  şəkildə qurulmuş kürələrdə istiliyin çox hissəsi  ətrafa 

dağılır və itib gedirdi. Əldə edilən istiliyin kifayət etməsi üçün 

şüşə  xəmiri ibtidai və kiçik qazanlarda bişirilirdi. Nəzərə almaq 

lazımdır ki, qazandan götürülən  şüşə  xəmiri tez soyuyur, soyuq 

halda isə ona forma vermək olmurdu. Bütün bu çətinliklərin 

nəticəsidir ki, o dövrdə ancaq kiçik həcmli qablar istehsal etmək 

mümkün olmuşdur. 

Alban dövründə  bədii  şüşə istehsalının inkişafı iki 

mərhələdə (I-IV və IV-VII əsrlər) baş vermişdir.  İkinci dövrdə 

qabların həcminin nisbətən böyük olması, yəqin ki, şüşə bişirən 

kürələrin təkmilləşməsindən irəli gəlmişdir. Bu texniki tərəqqi isə 

həmin dövrdə  dəmirçiliyin inkişafı  və  dəmirçi kürələrinin daha 

məqsədəuyğun  şəkildə qurulması ilə  əlaqədardır. Dəmirçiliyin 

tərəqqisi isə,  şübhəsiz ki, istehsal alətlərinin istehsalı  və 

müharibələrlə sıx surətdə bağlı idi. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 272

Bədii metal. Zərgərlik. 

Qədim Azərbaycanda bədii metal sənətinin inkişafı alban 

dövründə yeni mərhələyə  qədəm qoyur. Bu sənət artıq,  əvvəlki 

dövrlərin dini təsəvvürlərin-dən azad olaraq, əsasən, məişət 

ehtiyac-larına və  həyati ideyalara xidmət etməyə başlayır. Bədii 

metal ustaları tunc və gümüşdən məişətdə lazım olan qablar 

hazırlayırlar. Bədii metal sənətinin bu növünə torevtika deyilir. 

Qafqaz Albaniyasında torevtika sənəti xüsusilə I-VII əsrlərdə 

geniş surətdə yayılır. 

Bu dövrdə Mingəçevirdə, Torpaqqalada və Qafqaz 

Albaniyasının ərazisinə daxil olmuş Cənubi Dağıstanda torevtika 

nümunələri istehsal edən emalatxanalar fəaliyyət göstərmişdir. Bu 

emalatxanaların məhsulu sırf praktik əhəmiyyət daşısa da, 

qabların bəzəyində əvvəlki dövrlərin dini təsəvvürlərindən doğan 

motivlər yenə  də qalmaqda idi. Lakin bu ünsürlər getdikcə dini 

əqidələrdən uzaqlaşır və dekorativ-ornamental motivlərə 

çevrilirdi. Bu baxımdan Mingəçevir və Torpaqqaladan tapılmış 

gümüş camlar çox maraqlıdır. I-II əsrlərə aid Mingəçevir camı 

ritmik olaraq dörd dəfə  təkrar edilən dörd barmaq naxışla 

bəzədilmiş, bu qruplaşmış naxışların arasındakı boşluqlar isə cüt 

üzüm salxımı qabartmaları ilə doldurulmuşdur. 

Üzüm salxımları birinci dövrdə  məhsuldarlıq, bərəkət 

kultunun  əlamətlərindən biri sayıldığı halda, bu mərhələdə qabın 

dekorativ bəzək ünsürünə çevrilmiş ornament motivi kimi qəbul 

edilir. 

Torpaqqaladan tapılmış III əsrlərə aid gümüş camın içində 

maralı  yıxıb parçalayan qanadlı  şirin təsviri cızılmışdır. 

Heyvanların təsviri realist səpkidə yaradılmışdır. Burada qanadlı 

şirin rəsmi atəşpərəstlik kultu ilə  əlaqədardır.  Şir od və günəşin 

ilahiləşmiş qüdrətini təmsil etdiyi halda, maral təslim olmuş, 

ölümə  məhkum, köməksiz bir varlığın obrazıdır. Həmin təsvirlər 

simvolik səciyyə daşıyır. 

Cənubi Dağıstanda yaradılmış VI-VII əsrlərə aid tunc su 

qablarının təsvirləri də  ənənəvi olaraq davam edən qədim 

motivlərdəndir. Həmin motivlər  əvvəlki dövrlərdə  sırf dini 

səciyyə daşıdığı halda, bu dövrdə artıq dekorativ bəzəklərə 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 273

çevrilmişdir. Rusiya Federasiyası Dövlət Ermitajında belə metal 

qab nümunələrindən ikisi saxlanılır. 

Armudu  şəkilli, təkqulplu birinci qabın üstündə müqəddəs 

ağacın rəsmi, onun iki tərəfində isə tovuz quşunun təsvirləri 

döyülmüşdür. 

Tovuz quşunun müqəddəs sayılan təsviri zaman keçdikcə 

atəşpərəstliyin ortadan çıxması ilə  əlaqədar olaraq öz formasını 

dəyişib sadələşmiş  və  nəhayət, «buta» şəklinə düşmüşdür. Buta 

isə türk xalqlarında başlıca ornament motivi kimi qəbul edilmiş və 

sonralar başqa qonşu xalqların da incəsənətinə daxil olmuşdur. 

Qulpsuz, armudu şəkilli tunc su qabının döymə üsulu ilə 

bəzədilmiş gövdəsi nəbati naxışlarla örtülmüşdür. Naxışların 

üstündə yerləşdirilmiş qoşa butalar naxışlarla üzvi surətdə 

əlaqələndirilmişdir. Təsvirdə butaların tovuz quşundan  əmələ 

gəldiyini göstərən bir ünsür özünün arxaik xüsusiyyətini yaxşı 

saxlamışdır: bu, butaların aşağısında görünən və tovuz quşunun 

quyruğunu xatırladan rəsmdir. 

Bu dövrün tunc qablarında xalis bəzək elementi kimi 

işlənmiş naxış motivlərinə  də rast gəlirik. Onlardan ən təsirlisi 

kannelyur ornament motividir. Kannelyurlar qabın gövdəsinin 

döymə üsulu ilə ritmik şəkildə yan-yana düzülmüş şaquli batıqlara 

bölünməsindən alınır. Bu motiv Azərbaycan torevtikasına Qafqaz 

Albaniyasının bədii keramikasından keçmişdir. 

Torevtikanın inkişafı ölkənin Sasani dövləti tərəfində Bizans 

dövlətinə qarşı vuruşması faktı ilə də əlaqədardır. Çünki müharibə 

edən ölkəyə çoxlu silah və zirehli geyimlər lazım idi. Bu isə 

qədim Azərbaycanda dəmirçiliyin geniş yayılmasına kömək etmiş, 

bundan  əlavə, hərbi qənimət ki-mi əldə edilən antik torevtika 

nümunələri də bu sahədə  mədəni  əlaqələrin genişlənməsinə, 

qabaqcıl texnikanın və yunan bədii formalarının 

mənimsənilməsinə  səbəb olmuşdur. Antik dövr sənət 

xüsusiyyətlərinin Qafqaz Albaniyası ustaları  tərəfindən qəbul 

edildiyini göstərən nümunələrə tez-tez rast gəlirik. V-VII əsrlərə 

aid olan iki tunc Dağıstan məcməyisini buna misal göstərə bilərik. 

Hər iki məcməyidə antik təsvir formalarının təsiri görünür. 

Torevtika sənətinin inkişafı göstərir ki, qədim Azərbaycan 

---