Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 259

Piktoqramın məzmununu nəzərə alaraq demək olar ki, bu 

tipli tunc kəmərlər qəbilə vuruşmalarında, ölüm-dirim 

döyüşlərində qalib gələn, fərqlənən igidlərə verilirmiş. 

Həmin dövrdə İran Azərbaycanında bədii metal emalı daha 

yüksək səviyyəyə çatmışdı. Bu, Man dövlətinin siyasi və mədəni 

tərəqqisi ilə əlaqədar idi. Bu mədəni inkişafın parlaq nümunəsini 

Ziviyə zərgərlərinin işlərində görürük. Eramızdan əvvəl VIII əsrə 

aid olan bu cür əsərlərdə Zərdüşt dininin təsiri görünməkdədir. 

Məşhur Ziviyə xəzinəsi təsadüfi olaraq tapıldıqdan və yerli 

əhali tərəfindən vəhşicəsinə talan edildikdən sonra bəzi metal 

əşyalar, zərgərlik və zinət nümunələri Luvr muzeyində 

toplanmışdır. Onlardan qızıl yaxalıq, qızıl bilərzik, gümüş nimçə 

bütün dünyaya məlumdur. Bu əsərlərdə dini-mifoloji motivlərə 

geniş yer verilmişdir. Lakin onların mühüm xüsusiyyətləri bədii 

formaların kamilliyin-dən, qüvvətli estetik təsirə malik 

olmasından ibarətdir. 

Aypara  şəklindəki qızıl yaxalıqda təsvirlər iki qatda, iki 

zolaqda verilmişdir. Yuxarı zolaqda, mərkəzdə dirilik ağacı, 

ondan sola və sağa simmetrik olaraq dağ keçisi, daha sonra isə 

qanadlı  məxluqlar - insan başlı  şirlər və adi şirlər, aşağı qatda, 

dirilik ağacının yanında (keşiyində) dayanan qanadlı  şirlər, 

onlardan sonra isə qanadlı məxluqlar, insanlar, qrifon, qoç başlı və 

insan başlı şirlər döymə üsulu ilə təsvir edilmişdir. Hər iki zolağın 

sonunda dovşan təsvir edilmişdir. Bütün bunlar dini-mifoloji 

məxluqlardır. 

Burada dirilik ağacı  qədim cəmiyyətin müqəddəs atributu-

nişanı kimi kompozisiyanın mərkəzində, görkəmli yerdə 

verilmişdir. Onun keşiyində isə dağ keçiləri dayanmışdır. Belə 

heyvan təsvirlərini (üstündə günəş nişanı olmaq şərti ilə) Sasani 

qablarında da görürük. Bu, onların günəş kultunu təmsil edən 

günəşin simvolu olan bir heyvan surəti olduğunu göstərir. 

Beləliklə, yaxalıqda təsviri verilmiş dirilik ağacının günəşi təmsil 

edən heyvanlar tərəfindən qorunması aydınlaşır. Bu ona görə 

maraqlıdır ki, biz belə bir xüsusiyyəti tunc dövrünə aid Xanlar 

keramikasında da görürük və daha sonralar, alban dövrü 

heykəltəraşlığında da buna rast gəlirik. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 260

Qızıl bilərzik günəş təsviri altında üzbəüz yerləşmiş dörd şir 

fiquru ilə bəzədilmişdir. 

Bütün Ziviyə  əsərlərində dövrün ideoloji xüsusiyyətləri, 

günəş kultunun təbliği, onun atributları, Zərdüşt dinindən gələn 

əfsanəvi varlıqlar və s. əks etdirilmişdir. 

İran Azərbaycanında, Urmiya gölünün cənubunda yerləşən 

Həsənli adlı qədim yaşayış məntəqəsindən tapılmış gümüş güldan 

və qızıl cam da diqqətəlayiq görkəmli sənət əsərləridir. Onlar e. ə. 

birinci minilliyin əvvəllərinə aid olub, döymə üsulu ilə 

hazırlanmışdır. 

Gümüş güldanın xarici səthini qızıla tutulmuş qabartma 

təsvirlər bəzəyir. Təsvirlərdə piyada və süvarilərin döyüşü, at, 

öküz və  şirəoxşar heyvanları qovan insan surəti öz əksini 

tapmışdır. 

Qızıl camın qabartmaları isə iki cərgədə yerləşmişdir. 

Yuxarı cərgədə (soldan) araba sürən ay, günəş və göy allahlarının 

şərəfinə qurbanlıq qoyunların gətirilməsi göstərilir. Aşağı cərgədə 

qoşa qoç üstündə  çılpaq vəziyyətdə, yanlara açılmış  əlləri ilə 

örtüyünü tutmuş halda su, xeyir və bərəkət ilahəsi Anahid, yenicə 

doğulmuş  uşağın kahin tərəfindən dualanması, düşmən üzərində 

qələbəni xəbər verən carçı  və s. təsvir edilmişdir. Atəşpərəstlik 

məbədinə  məxsus olan bu camdan quraqlığa, sonsuzluğa və s. 

məhrumiyyətlərə qarşı keçirilən dini-sehrkarlıq ayinlərində 

istifadə edilərmiş. 

Beləliklə, qədim Azərbaycanda bədii metal istehsalı ilk 

növbədə  cəmiyyətin ülvi məqsədlərinə, ideoloji tələblərinə, dini 

təsəvvürlərinə xidmət etmişdir. Eyni zamanda, sənətkarlar təbliğ 

etdikləri ideyalara uyğun bədii formalar tapmaqda böyük məharət 

göstərdikləri üçün yaratdıqları  əsərlərin qüvvətli estetik təsir 

bağışlamasına da nail ola bilmişlər. 

Alban dövrü incəsənəti. Alban dövrünün incəsənəti iki 

inkişaf mərhələsi keçmişdir. Birinci mərhələ e. ə. IV-I əsrləri, 

ikinci mərhələ I-VII əsrləri əhatə edir. 

Birinci mərhələdə  bədii keramika, zərgərlik və s. sənətlər 

inkişaf tapmışdır. Bu dövrdə memarlıqda güman etmək olar ki, 

yuxarıda haqqında danışdığımız meqalitik tikintilər, qazımalar, 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 261

qaradamlar və konusvarı alaçıq formalı yaşayış evləri  ənənəvi 

olaraq davam etdirilmiş və bunlardan istifadə olunmuşdur. 

Bir çox qədim  şəhərlərimizin də bünövrəsi bu dövrdə 

qoyulmuşdur. 

 Bədii keramika Qafqaz Albaniyası incəsənətinin birinci 

dövründə (e. ə. IV-I əsrləri) layiqincə inkişaf tapmış yeganə sənət 

növüdür. Bu dövrdə ənənəvi olaraq tunc dövründən gəlmiş bir çox 

dulusçuluq növləri geniş miqyasda istehsal edilirdi. Bununla 

bərabər dövrün iqtisadi-mədəni inkişafı ilə  əlaqədar olaraq yeni 

keramik formalar da ortaya çıxırdı. O zamanın dekorativ bəzək 

üsulları həm ənənəvi, həm də yeni səciyyə daşıyırdı. 

Daha qədimlərə aid dulusçuluq nümunələrinə misal olaraq, 

fiqurlu və birləşmiş qabları, bir və üç ayağı olan vaza tipli 

məmulatı göstərmək mümkündür. Belə dulusçuluq nümunələri 

dini əqidələrlə əlaqədar olaraq yaradılırdı. 

Fiqurlu keramikanın bu dövrdə çox yayılmış növü zoomorf 

qablardır. Belə qabları zahiri formalarına görə beş qrupa bölmək 

olar. Birinci qrupa maral, keçi, xoruz, tovuz və s. heyvan və quş 

şəklində olan fiqurlu qablar daxildir. İkinci qrupda isə qabların 

çiyni ilə boğazı qoyun və at fiqurları vasitəsilə birləşdirilir. 

Bəzi qablar da var ki, onların gövdəsi üzərində maral, 

qoyun, təkbuynuzlu heyvanların yarım fiquru və ya ancaq başı 

düzəldilmişdir. Qorelyef formalı  bəzəyi olan belə qablar üçüncü 

qrupa aiddir. Dördüncü qrupa daxil olan qabların üzərində maral, 

dovşan, qoyun kimi heyvanların qabartma formalı  şəkilləri 

verilirdi. Belə qabartmalar son dərəcə sxematik olurdu. Bu qrupda 

fiqurlu keramikanın tənəzzülə  uğradığını  əyani  şəkildə görürük. 

Tənəzzül beşinci qrupun nümunələrində özünü daha qabarıq 

şəkildə büruzə verir. Bu qrupun qablarında heyvanlar müxtəlif 

əyri, qabarıq xətlər şəklində təsvir edilir. Artıq ornamental forma 

almış bu təsvirlər qabların qulpunu, gövdəsini, lüləyini bəzəyir. 

Bu nümunələr göstərir ki, dövrün sonunda fiqurlu keramika 

tamamilə  tənəzzülə  uğramışdır. Bununla belə, ayrı-ayrı hallarda 

bu tipli qablar ikinci dövrdə də (I-IV əsrlər) yaradılırdı. 

Nəzərdən keçirdiyimiz fiqurlu keramika tunc dövründə 

olduğu kimi bu dövrdə də su, şərab və sair mayelərin saxlanması 

---