Və fiziologiyanin əsaslari



Yüklə 177,72 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix17.01.2018
ölçüsü177,72 Kb.
#21532


M

MİİKRO

KROORANİZMLƏRİN 

ORANİZMLƏRİN 

MORFOLOGİYASI, SİSTEMATIKASI 

MORFOLOGİYASI, SİSTEMATIKASI 

VƏ FIZIOLOGIYANIN ƏSASLARI

VƏ FIZIOLOGIYANIN ƏSASLARI


Morfologiya 

Morfologiya -- mikroorqanizmlərin formasını, quruluşunu, 

mikroorqanizmlərin formasını, quruluşunu, 

çoxalma və hərəkət üsullarını öyrənən elmdir. 

çoxalma və hərəkət üsullarını öyrənən elmdir. 

Bakteriyaların ölçüləri

Bakteriyaların ölçüləri

Əksər mikroorqanizmlərin hüceyrəsinin diametri 0,001 mm

Əksər mikroorqanizmlərin hüceyrəsinin diametri 0,001 mm--dən 

dən 


artıq olmur. Ona görə də bunlar üçün ölçü vahidi mikrometrdir 

artıq olmur. Ona görə də bunlar üçün ölçü vahidi mikrometrdir 

(1mkm=10

(1mkm=10


--3

3

mm), hətta mikroorqanizmlərin zərif struktur 



mm), hətta mikroorqanizmlərin zərif struktur 

quruluşunu, viruslar və bakteriofaqlarıöyrəndikdə belə, 

quruluşunu, viruslar və bakteriofaqlarıöyrəndikdə belə, 

dahakiçik ölçü vahidindən nanometrdən (1nm = 10

dahakiçik ölçü vahidindən nanometrdən (1nm = 10

--6 


mm) 


mm) 

istifadə edilir. Deməli mikroorqanizmlərin ölçü vahidi mkm və 

istifadə edilir. Deməli mikroorqanizmlərin ölçü vahidi mkm və 

nm

nm--dir. 



dir. 


Bakteriyaların

Bakteriyaların formaları

formaları: 

: kürəşəkillilər

kürəşəkillilər: a 

: a –


– mikrokokklar

mikrokokklar; 



b –



– diplokokklar

diplokokklar; c 

; c –

– tetrakokklar



tetrakokklar, 

, sarsinlər

sarsinlər; d 

; d –


streptokokklar

streptokokklar; 

; çöpşəkillilər

çöpşəkillilər: e 

: e –


– sporəmələgətirməyənlər

sporəmələgətirməyənlər; f, 

; f, 

h, 


h, ii –

– sporəmələgətirənlər

sporəmələgətirənlər: f 

: f –


– bakteriyalar

bakteriyalar; h 

; h –

– klostridial



klostridial; 

; ii


– plektridial

plektridial tiplilər

tiplilər; 

; əyilmişlər

əyilmişlər: j 

: j –

– vibrionlar



vibrionlar, k 

, k –


– sarsina

sarsina



Bakteriya hüceyrəsinin 

Bakteriya hüceyrəsinin 




H





üceyr

ceyrə

ə divar

divarıı. Bu 

. Bu nazik

nazik, r

, rə


əngsiz

ngsiz, 


, elastik

elastik ttö

örrə

əm



ə olub

olub, h


, hü

üceyr


ceyrə

əni


ni

xaricd


xaricdə

ən 


n ə

əhat


hatə

ə edir.Onun

edir.Onun ə

əsas


sas v

əzif



zifə

əsi


si h

üceyr



ceyrə

əy



ə daimi

daimi forma 

forma 

verm


vermə

ək, 


k, onun

onun anatomik

anatomik taml

tamlıığ


ğıın

nıı ttə


əmin 

min etm


etmə

ək, 


k, mikrobu

mikrobu xarici

xarici

ttə


əsirl

sirlə


ərd

rdə


ən 

n qorumaq

qorumaq v

ə kapsula



kapsula ə

əm



əllə

ə g


ətirm


tirmə

əkd


kdə

ə iştirak

iştirak etm

etmə


əkdir

kdir..


Tanınmış alim Qram (1884) bakteriyaları boyanmaya görə 2 qrupa 

Tanınmış alim Qram (1884) bakteriyaları boyanmaya görə 2 qrupa 

bölmüşdür. Qram

bölmüşdür. Qram--mənfi, qram

mənfi, qram--müsbət. Qram

müsbət. Qram--mənfi (məsələn, qanlı 

mənfi (məsələn, qanlı 

ishal çöpləri) bakteriyalarda hüceyrə divarı peptidoqlükonlar, 

ishal çöpləri) bakteriyalarda hüceyrə divarı peptidoqlükonlar, 

lipoproteidlər, polisaxaridlər, zülallar, fosfolipidlər qalığından 

lipoproteidlər, polisaxaridlər, zülallar, fosfolipidlər qalığından 

ibarətdir. Qram

ibarətdir. Qram--müsbət bakteriyaların hüceyrə divarının tərkibində 

müsbət bakteriyaların hüceyrə divarının tərkibində 

az miqdarda zülal, əsasən mukopeptidlər, polişəkərlər, teyxoya və 

az miqdarda zülal, əsasən mukopeptidlər, polişəkərlər, teyxoya və 

teyxouron turşuları müəyyən edilmişdir. 

teyxouron turşuları müəyyən edilmişdir. 

2. 

2. Kapsula.



Kapsula. Bəzi bakteriyalarda hüceyrə divarından əlavə xüsusi 

Bəzi bakteriyalarda hüceyrə divarından əlavə xüsusi 

selikli bir qişaya 

selikli bir qişaya –

– kapsulaya da təsadüf olunur. Kapsula hüceyrə 

kapsulaya da təsadüf olunur. Kapsula hüceyrə 

divarının dəyişilmiş forması olub, vəzifəsi mikrobu xarici təsirdən 

divarının dəyişilmiş forması olub, vəzifəsi mikrobu xarici təsirdən 

qorumaqdır. Patogen bakteriyalardan qarayara çöpləri, 

qorumaqdır. Patogen bakteriyalardan qarayara çöpləri, 

pnevmokoklar cinsinə daxil edilən növlərdə kapsula müşahidə 

pnevmokoklar cinsinə daxil edilən növlərdə kapsula müşahidə 

edilir. 

edilir. 



Sitoplazmatik membran

Sitoplazmatik membran. Hüceyrə divarının altında onun 

. Hüceyrə divarının altında onun 

protoplastı yerləşir. Bu, xaricdən nazik membranla əhatə 

protoplastı yerləşir. Bu, xaricdən nazik membranla əhatə 

olunmuşdur ki, buna sitoplazma membranı adı verilmişdir. Bu 

olunmuşdur ki, buna sitoplazma membranı adı verilmişdir. Bu 

hüceyrə divarı ilə sıx əlaqədar olub, çox mühüm fizioloji rol oynayır. 

hüceyrə divarı ilə sıx əlaqədar olub, çox mühüm fizioloji rol oynayır. 

Hüceyrə divarından fərqli olaraq sərt deyildir. O, yüksək keçiricilik 

Hüceyrə divarından fərqli olaraq sərt deyildir. O, yüksək keçiricilik 

qabiliyyətinə malikdir, hüceyrəyə daxil olan maddələri nizamlayır. 

qabiliyyətinə malikdir, hüceyrəyə daxil olan maddələri nizamlayır. 

Tərkibi 40

Tərkibi 40--70% zülaldan ibarətdir. Bakteriyaların sitoplazma 

70% zülaldan ibarətdir. Bakteriyaların sitoplazma 

membranında müxtəlif fermentlər toplanmışdır ki, bunların köməyi 

membranında müxtəlif fermentlər toplanmışdır ki, bunların köməyi 

ilə tənəffüs prosesi gedir , qidalı maddələr mənimsənilən hala keçir. 

ilə tənəffüs prosesi gedir , qidalı maddələr mənimsənilən hala keçir. 

4. 


4. Sitoplazma

Sitoplazma-- Membranın altında yerləşir. Bu, yarımmaye, 

Membranın altında yerləşir. Bu, yarımmaye, 

kolloidal, şəffaf, sulu və azca özlülüklü olub, 70

kolloidal, şəffaf, sulu və azca özlülüklü olub, 70--80% sudan ibarətdir 

80% sudan ibarətdir 

(qalınlığı 20 A

(qalınlığı 20 A

0

0



və daha çoxdur). Hüceyrənin sitoplazmasında çox 

və daha çoxdur). Hüceyrənin sitoplazmasında çox 

xırda, 200

xırda, 200--300 A

300 A

0

0



ölçüdə çoxlu miqdarda ribosomlar vardır. Belə 

ölçüdə çoxlu miqdarda ribosomlar vardır. Belə 

cisimləri RNT ilə zəngin olur , bunlarda da zülalların sintezi baş 

cisimləri RNT ilə zəngin olur , bunlarda da zülalların sintezi baş 

verir. Bakteriyalarda kiçik ölçülü, müxtəlif sayda DNT molekulu 

verir. Bakteriyalarda kiçik ölçülü, müxtəlif sayda DNT molekulu 

şəklində sitoplazmatik irsiyyət determinantları vardır ki, hazırda 

şəklində sitoplazmatik irsiyyət determinantları vardır ki, hazırda 

onları plazmidilər adlandırırlar. Plazmidilərə DNT qırıqları kimi 

onları plazmidilər adlandırırlar. Plazmidilərə DNT qırıqları kimi 

baxılır.

baxılır.



Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları

Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları

Qamçıların yerləşməsinə görə bütün 

Qamçıların yerləşməsinə görə bütün 

hərəkətli bakteriyaları 4 qrupa bölmək olar: 

hərəkətli bakteriyaları 4 qrupa bölmək olar: 

1) tək


1) tək--qamçılılar

qamçılılar--monotrixlər; 

monotrixlər; 

2) hüceyrənin hər iki ucunda birər 

2) hüceyrənin hər iki ucunda birər 

qamçıları olanlar 

qamçıları olanlar –

– amfitrixlər;

amfitrixlər;

3) dəstə qamçılılar 

3) dəstə qamçılılar –

– lofotrixlər; 

lofotrixlər; 

4) hüceyrənin bütün səthini əhatə edən 

4) hüceyrənin bütün səthini əhatə edən 

kirpiklilər 

kirpiklilər –

– peritrixlər.

peritrixlər.



Spor əmələgəlmə

Spor əmələgəlmə

Mühitin müxtəlif amillərinə qarşı əsasən çöp və ya silindrik formalı 

Mühitin müxtəlif amillərinə qarşı əsasən çöp və ya silindrik formalı 

(Bacillus, Clostridium 

(Bacillus, Clostridium -- cinslərində) bakteriyalarda hüceyrə daxilində 

cinslərində) bakteriyalarda hüceyrə daxilində 

davamlı forma olan spor əmələ gəlir. Spor dairəvi və ya dəyirmi 

davamlı forma olan spor əmələ gəlir. Spor dairəvi və ya dəyirmi 

formalı olub, hüceyrənin mərkəzi hissəsində və ya ucunda yerləşə 

formalı olub, hüceyrənin mərkəzi hissəsində və ya ucunda yerləşə 

bilər. Sporların işıq sındırma əmsalı yüksək olduğundan, 

bilər. Sporların işıq sındırma əmsalı yüksək olduğundan, 

mikroskopiya zamanı onlar aydın görünürlər. Hər bakterial hüceyrədə 

mikroskopiya zamanı onlar aydın görünürlər. Hər bakterial hüceyrədə 

yalnız bir spor əmələ gələ bilər və bu 

yalnız bir spor əmələ gələ bilər və bu 

endospor 

endospor 

adlanır.

adlanır.


Tədqiqatlar göstərir ki, spor əmələ gəlmədə 4 mərhələ nəzərə çarpır: 

Tədqiqatlar göstərir ki, spor əmələ gəlmədə 4 mərhələ nəzərə çarpır: 

hazırlıq, 

hazırlıq, 

spor qabağı 

spor qabağı –

– prospor,

prospor,


qılaf əmələgəlmə və 

qılaf əmələgəlmə və 

sporun yetişməsi mərhələsi.

sporun yetişməsi mərhələsi.

Bakteriyalarda

Bakteriyalarda 3 tip 

3 tip spor

spor m


əlumdur


lumdur::

basilyar


basilyar, 

qlostridial



qlostridial, 

plektridial



plektridial..


Mikroorqanizmlərin sistematikası

Mikroorqanizmlərin sistematikası

Son zamanlarda əsasən N.Krasilnikovun və Bercinin təyinediciləri 

Son zamanlarda əsasən N.Krasilnikovun və Bercinin təyinediciləri 

ilə mikro

ilə mikro--orqanizmləri təsnifləşdirirlər. Həmin təsnifata əsasən 

orqanizmləri təsnifləşdirirlər. Həmin təsnifata əsasən 

mikroorqanizmləri, daha dəqiqi bakteriyaları prokariotlar aləminə 

mikroorqanizmləri, daha dəqiqi bakteriyaları prokariotlar aləminə 

aid edirlər ki, onlar da iki şöbəyə bölünürlər:

aid edirlər ki, onlar da iki şöbəyə bölünürlər:

1.Sianobakteriyalara.

1.Sianobakteriyalara.

2.Bakteriyalara. 

2.Bakteriyalara. 

N.Krasilnikovun (1949) təsnifatında onlar mikroorqanizmlərə 

N.Krasilnikovun (1949) təsnifatında onlar mikroorqanizmlərə 

(Protophyta) aid edilib, 2 qrupa bölünürlər.

(Protophyta) aid edilib, 2 qrupa bölünürlər.

a) tərkibindəxlorofillolanlara ; b) xlorofilsizlərə.

a) tərkibindəxlorofillolanlara ; b) xlorofilsizlərə.

Bunlar da sıralara, fəsillərə, cinslərə və növlərə bölünürlər. Lakin 

Bunlar da sıralara, fəsillərə, cinslərə və növlərə bölünürlər. Lakin 

Bercinin (1974) təyinedicisində bütün prokariot mikroorqanizmlər 

Bercinin (1974) təyinedicisində bütün prokariot mikroorqanizmlər 

ayrı

ayrı--ayrı aləmə daxil edilir və bu barədə iki istiqamət vardır. 



ayrı aləmə daxil edilir və bu barədə iki istiqamət vardır. 

Birincidə prokariotlar aləmi 2 şöbəyə bölünür.

Birincidə prokariotlar aləmi 2 şöbəyə bölünür.

Birinci şöbə

Birinci şöbə 

– fototrof prokariotlar (

fototrof prokariotlar (Photobacteria

Photobacteria) adlanır.

) adlanır.



İkinci şöbə

İkinci şöbə 

– işığa laqeyd olan prokariotlardır (

işığa laqeyd olan prokariotlardır (Scotobacteria

Scotobacteria).

).

Onların hər biri 3 sinifə bölünür. 



Onların hər biri 3 sinifə bölünür. Birinci şöbənin

Birinci şöbənin siniflərinə aiddir:

siniflərinə aiddir:




Onların hər biri 3 sinifə bölünür. 

Onların hər biri 3 sinifə bölünür. Birinci şöbənin



Birinci şöbənin siniflərinə aiddir:

siniflərinə aiddir:



 sinif

sinif 

– göy


göy--yaşıl yosunlar.

yaşıl yosunlar.





 sinif

sinif 

– qırmızı rəngli fotobakteriyalar.

qırmızı rəngli fotobakteriyalar.



 sinif

sinif 

– yaşıl rəngli fotobakteriyalar.

yaşıl rəngli fotobakteriyalar.

İkinci şöbəyə

İkinci şöbəyə 3 sinif aid edilir:

3 sinif aid edilir:



 sinif

sinif 

– bakteriyalar.

bakteriyalar.



 sinif

sinif 

– rikketsilər (eukariot hüceyrələrin obliqat parazitləri).

rikketsilər (eukariot hüceyrələrin obliqat parazitləri).



sinif

sinif 

– mikoplazmalar

mikoplazmalar (h

(hü


üceyr

ceyrə


ə divar

divarıı olmayan

olmayan bakteriyalar

bakteriyalar).

).

İkinci


İkinci istiqam

istiqamə


ətd

tdə


ə də

də prokariotlar

prokariotlar al

alə


əmi 2 

mi 2 şö


şöb

əy



ə b


öllü


ün

ür: 



r: bakteriyalara

bakteriyalara v

ə

sianobakteriyalara



sianobakteriyalara.. Bercenin

Bercenin 1974

1974--c

cü 


ü ilil ttə

əyinedicisind

yinedicisində

ə Bacteria 

Bacteria şö

şöb


əsin


sinə 

ə 

ü



üst

stü


ünl

nlü


ük 

k verilir

verilir.. Bakteriyalar

Bakteriyalarıı ttə

əsnif

snif ed


edə

ərk


rkə

ən h


n hü

üceyr


ceyrə

ənin


nin formas

formasıı, 

, fizioloji

fizioloji

ə

əlam


lamə

əti


ti, 

, madd


maddə

əllə


ər m

r mü


übadil

badilə


əsi

si v


ə qohumluq

qohumluq ə

əlaq


laqə

əsi


si n

əz



ərrə


ə al

alıın


nıır.

r.

B



üttü


ün 

n bakteriyalar

bakteriyalar 4 

4 sinf


sinfə

ə b


öllü


ün

ürlər



rlər::

1. 


1. Aktinomisetl

Aktinomisetlə

ərə

rə –


– Actinomycetes

Actinomycetes;;

2. 

2. Əsil


Əsil bakteriyalara

bakteriyalara –

– Bacteriaceae

Bacteriaceae;;

3. 

3. Miksobakteriyalara



Miksobakteriyalara ((selikli

selikli bakteriyalar

bakteriyalar) 

) –


– Myxobacteriaceae

Myxobacteriaceae;;

4. 

4. Spiroxetl



Spiroxetlə

ərə


rə -- Spirochaetaceae

Spirochaetaceae..




Viruslar

Viruslar

Çox xırda ölçülərə malik olub, digər mikroorqanizmləri keçirməyən 

Çox xırda ölçülərə malik olub, digər mikroorqanizmləri keçirməyən 

bakterial süzgəclərdən süzülüb keçən və müəyyən hüceyrə 

bakterial süzgəclərdən süzülüb keçən və müəyyən hüceyrə 

quruluşu olmayan canlılara viruslar adı verilir (latınca virus 

quruluşu olmayan canlılara viruslar adı verilir (latınca virus –

– heyvan 

heyvan 

mənşəli zəhər deməkdir). «Virus» termini ilk dəfə Hollandiya alimi 



mənşəli zəhər deməkdir). «Virus» termini ilk dəfə Hollandiya alimi 

Beyerinq tərəfindən təklif edilmişdir.

Beyerinq tərəfindən təklif edilmişdir.

Amerika alimi Stenli 1945

Amerika alimi Stenli 1945--ci ildə tütündə alabəzək xəstəliyi törədən 

ci ildə tütündə alabəzək xəstəliyi törədən 

virusun iynəvari kristallarını almışdır. Sonralar heyvanların virusları, 

virusun iynəvari kristallarını almışdır. Sonralar heyvanların virusları, 

1965

1965--ci ildə isə bakteriofaqın kristalları alınmışdır. Kristallaşma 



ci ildə isə bakteriofaqın kristalları alınmışdır. Kristallaşma 

virusların xüsusi qabiliyyəti olduğundan, onların birmənalı canlılara 

virusların xüsusi qabiliyyəti olduğundan, onların birmənalı canlılara 

aid olmasına şübhə yaradır. Viruslar da biopolimerlərin sintezini 

aid olmasına şübhə yaradır. Viruslar da biopolimerlərin sintezini 

aparan fermentlərin olmamasına görə inert hissəciyə bənzəyirlər. 

aparan fermentlərin olmamasına görə inert hissəciyə bənzəyirlər. 

Bunların bioloji fəallığı yalnız yoluxdurduğu hüceyrədə müşayət 

Bunların bioloji fəallığı yalnız yoluxdurduğu hüceyrədə müşayət 

olunur. Viruslar sahib hüceyrələrdə çoxalaraq onları tələf edirlər. 

olunur. Viruslar sahib hüceyrələrdə çoxalaraq onları tələf edirlər. 

Virusları hüceyrə quruluşlu orqanizmlərdən fərqləndirən əsas 

Virusları hüceyrə quruluşlu orqanizmlərdən fərqləndirən əsas 

xüsusiyyət, onlarda yalnız bir tip nuklein turşusu 

xüsusiyyət, onlarda yalnız bir tip nuklein turşusu –

– ya DNT və ya 

ya DNT və ya 

RNT


RNT--nın olmasıdır. Bitkiləri yoluxduranda əsasən RNT, heyvan və 

nın olmasıdır. Bitkiləri yoluxduranda əsasən RNT, heyvan və 

insanları yoluxduranda isə həm RNT, həm də DNT tərkibli viruslar 

insanları yoluxduranda isə həm RNT, həm də DNT tərkibli viruslar 

olur.

olur.



Bununla bərabər, viruslarda canlılara xas olan xüsusiyyətlər də 

Bununla bərabər, viruslarda canlılara xas olan xüsusiyyətlər də 

vardır. Virusların tərkibində zülal molekulu, bəzilərində hətta 

vardır. Virusların tərkibində zülal molekulu, bəzilərində hətta 

lipid və karbohidrat molekulları da olur. Digər canlılar kimi 

lipid və karbohidrat molekulları da olur. Digər canlılar kimi 

viruslarda da dəyişkənlik və irsi xüsusiyyətləri nəsildən nəslə 

viruslarda da dəyişkənlik və irsi xüsusiyyətləri nəsildən nəslə 

keçirmək qabiliyyəti vardır. 

keçirmək qabiliyyəti vardır. 

Virusların təbiətini, xarici görünüşünü, kimyəvi tərkibini, 

Virusların təbiətini, xarici görünüşünü, kimyəvi tərkibini, 

çoxalmasını, yayılmasını, müxtəlif xəstəliklərdə rolunu, onlarla 

çoxalmasını, yayılmasını, müxtəlif xəstəliklərdə rolunu, onlarla 

mübarizə üsulunu və mənşəyini öyrənən elmə 

mübarizə üsulunu və mənşəyini öyrənən elmə 

virusologiya

virusologiya

deyilir. Bu da öz növbəsində ümumi və xüsusi virusologiyaya 

deyilir. Bu da öz növbəsində ümumi və xüsusi virusologiyaya 

bölünür. Virusların təbiətini, çoxalmasını, təsnifatını, 

bölünür. Virusların təbiətini, çoxalmasını, təsnifatını, 

morfologiyasını, quruluşunu, kimyəvi tərkibini, dəyişkənliyini, 

morfologiyasını, quruluşunu, kimyəvi tərkibini, dəyişkənliyini, 

hüceyrələrlə nisbətini 

hüceyrələrlə nisbətini 

ümumi virusologiya 

ümumi virusologiya 

öyrəndiyi halda, 

öyrəndiyi halda, 

xüsusi virusologiya 

xüsusi virusologiya 

virus xəstəliklərinin etiologiyasını, 

virus xəstəliklərinin etiologiyasını, 

yayılmasını, diaqnostikasını, profilaktika və müalicə üsullarını 

yayılmasını, diaqnostikasını, profilaktika və müalicə üsullarını 

tədqiq edir. 

tədqiq edir. 




Viruslar formalarına görə bir neçə qrupa bölünürlər: 

Viruslar formalarına görə bir neçə qrupa bölünürlər: 

1) dəyirmi formalı viruslar 

1) dəyirmi formalı viruslar -- heyvan, insan və bitki xəstəlikləri 

heyvan, insan və bitki xəstəlikləri 

əmələ gətirən viruslar (qrip, qızılca);

əmələ gətirən viruslar (qrip, qızılca);

2) 


2) kubvari

kubvari formada

formada olan

olan viruslar

viruslar (ç

(çiiçə


çək

k);


);

3) 


3) basilformal

basilformalı 

ı viruslar

viruslar ((arpan

arpanıınx

nxə


ətlivirusu

tlivirusu);

);

4) çöp formalı viruslar (tütündə, kartofda alabəzəklik xəstəliyi 



4) çöp formalı viruslar (tütündə, kartofda alabəzəklik xəstəliyi 

törədən viruslar);

törədən viruslar);

5) sapşəkilli viruslar (kartof virusu, şəkər çuğundurun 

5) sapşəkilli viruslar (kartof virusu, şəkər çuğundurun 

saralmasına səbəb olan virus).

saralmasına səbəb olan virus).

Virusların təsnifatı.

Virusların təsnifatı. Hazırda virusları təsnifləşdirdikdə 1965

Hazırda virusları təsnifləşdirdikdə 1965--ci 

ci 

ildə mikrobioloqların Moskvada keçirilən



ildə mikrobioloqların Moskvada keçirilən

 beynəlxalq 

beynəlxalq 

konqresdə qəbul olunan təsnifatdan istifadə edilir. Bu təsnifatda 

konqresdə qəbul olunan təsnifatdan istifadə edilir. Bu təsnifatda 

nuklein turşuları nəzərə alınmaqla Vira tipi iki yarım tipə 

nuklein turşuları nəzərə alınmaqla Vira tipi iki yarım tipə 

bölünür:


bölünür:

1. Tərkibində RNTolanviruslara 

1. Tərkibində RNTolanviruslara –

– Ribovira;

Ribovira;

2. DNT


2. DNT--yə malikolanviruslara 

yə malikolanviruslara –

– Deoxyvira.

Deoxyvira.




Bakteriofaqlar

Bakteriofaqlar

Viruslara yaxın orqanizmlərdən olub ilk dəfə, 1898

Viruslara yaxın orqanizmlərdən olub ilk dəfə, 1898--ci ildə 

ci ildə 


N.F.Hamaleya tərəfindən kəşf edilmişdir. O, bakteriyaların 

N.F.Hamaleya tərəfindən kəşf edilmişdir. O, bakteriyaların 

naməlum amil tərəfindən duruluşunun itirildiyini müşahidə etmiş və 

naməlum amil tərəfindən duruluşunun itirildiyini müşahidə etmiş və 

bunu bakteriolizin adlandırmışdır. İngilis bakterioloqu Tvort isə 

bunu bakteriolizin adlandırmışdır. İngilis bakterioloqu Tvort isə 

1915

1915--ci ildə stafilokokkların koloniyasının görünüşünü dəyişən 



ci ildə stafilokokkların koloniyasının görünüşünü dəyişən 

yoluxucu amili 

yoluxucu amili –

– faqı müşahidə etmişdir.

faqı müşahidə etmişdir.

Bakteriyaların faqları 

Bakteriyaların faqları bakteriofaq

bakteriofaq,, şüalı göbələklərin faqı isə 

şüalı göbələklərin faqı isə 



akrinofaq

akrinofaq adlanır və s.

adlanır və s.

Bakteriofaq üç formada olur. Onlar 

Bakteriofaq üç formada olur. Onlar 



yetkin faq

yetkin faq

profaq

profaq və 

və 


vegetativ faq

vegetativ faq

adlanırlar. Yetkin faq maddələr mübadiləsi aparmır, 

adlanırlar. Yetkin faq maddələr mübadiləsi aparmır, 

bakteriyaya toxunaraq, hüceyrə tərəfindən adsorbsiya olunur. 

bakteriyaya toxunaraq, hüceyrə tərəfindən adsorbsiya olunur. 

Sonra isə bakterial hüceyrənin əriməsi nəticəsində faqlar 

Sonra isə bakterial hüceyrənin əriməsi nəticəsində faqlar 

sərbəstləşir və yetkin faqlara çevrilirlər. Profaq isə sahib hüceyrəni 

sərbəstləşir və yetkin faqlara çevrilirlər. Profaq isə sahib hüceyrəni 

tələf etmir, əksinə onunla müştərək həyat keçirir. Profaq çoxalaraq 

tələf etmir, əksinə onunla müştərək həyat keçirir. Profaq çoxalaraq 

onu dağıdır və vegetativ formaya keçir. Hüceyrə üçün qeyri 

onu dağıdır və vegetativ formaya keçir. Hüceyrə üçün qeyri 

əlverişli şəraitdə profaqı daşıyan kultura lizogen adlanır və təbiətdə 

əlverişli şəraitdə profaqı daşıyan kultura lizogen adlanır və təbiətdə 

bakteriofaqlar belə kulturalarda öz nəsillərini qoruyub saxlayırlar.

bakteriofaqlar belə kulturalarda öz nəsillərini qoruyub saxlayırlar.



Göbələklər (

Göbələklər (Funqi

Funqi))

Xlorofilsiz ibtidai bitkilərə aid olub göbələklərin 90.000

Xlorofilsiz ibtidai bitkilərə aid olub göbələklərin 90.000--ə qədər növü 

ə qədər növü 

məlumdur. Onlar torpaqda, suda, bitkilərlə müştərək münasibətdə, 

məlumdur. Onlar torpaqda, suda, bitkilərlə müştərək münasibətdə, 

bir çoxları da bitki və heyvanlarda müxtəlif xəstəliklər 

bir çoxları da bitki və heyvanlarda müxtəlif xəstəliklər 

törədirlər.Yaşayış tərzi ilə əlaqədar olaraq onların vegetativ 

törədirlər.Yaşayış tərzi ilə əlaqədar olaraq onların vegetativ 

bədənləri əsasən mitsell adlanan budaqlanmış nazik saplardan 

bədənləri əsasən mitsell adlanan budaqlanmış nazik saplardan 

təşkil olunmuşdur.

təşkil olunmuşdur.

Göbələklər tipinə görə arximisetlər (

Göbələklər tipinə görə arximisetlər (Archmycetes



Archmycetes), fikomitsetlər 

), fikomitsetlər 

((Phycomycetes

Phycomycetes), kisəli göbələklər (

), kisəli göbələklər (Ascomycetes



Ascomycetes), bazidiomisetlər 

), bazidiomisetlər 

((Basidiomycetes

Basidiomycetes), natamam göbələklər (

), natamam göbələklər (Fungi imperfecti



Fungi imperfecti) adı 

) adı 


altında 5 sinfə bölünürlər.Birinci və ikinci siniflər ibtidai, üç və 

altında 5 sinfə bölünürlər.Birinci və ikinci siniflər ibtidai, üç və 

dördüncü siniflər isə ali göbələklərə aid edirdilər.

dördüncü siniflər isə ali göbələklərə aid edirdilər.

Mikrobioloji baxımdan marağlı təsərrüfat əhəmiyyətinə malik və 

Mikrobioloji baxımdan marağlı təsərrüfat əhəmiyyətinə malik və 

təbiətdə geniş yayılmış kif, maya göbələkləri və bəzi natamam 

təbiətdə geniş yayılmış kif, maya göbələkləri və bəzi natamam 

göbələklərin öyrənilməsi istehsal sahələri üçün vacibdir. Kif 

göbələklərin öyrənilməsi istehsal sahələri üçün vacibdir. Kif 

göbələkləri  (şəkil 1.3) həm ibtidai və həm də ali göbələklərə aid 

göbələkləri  (şəkil 1.3) həm ibtidai və həm də ali göbələklərə aid 

edilirlər. Onların təbiətdə daha çox yayılmış 

edilirlər. Onların təbiətdə daha çox yayılmış Mucor



Mucor

Rhizopus



Rhizopus (şəkil 

(şəkil 


1.4) nümayəndələri məlumdur. 

1.4) nümayəndələri məlumdur. 




Maya göbələklərinə

Maya göbələklərinə

gəldikdə isə, onlar bir hüceyrəli 

gəldikdə isə, onlar bir hüceyrəli 

orqanizmlərdən olub, hüceyrələrinin forması çox vaxt dairəvi, oval

orqanizmlərdən olub, hüceyrələrinin forması çox vaxt dairəvi, oval--

yumurta formalı və ya ellipsvarı, bəzən isə silindrik və ya 

yumurta formalı və ya ellipsvarı, bəzən isə silindrik və ya 

limonşəkilli olurlar

limonşəkilli olurlar, 

, bakteriyalara nisbətən iridirlər, hüceyrələrinin 

bakteriyalara nisbətən iridirlər, hüceyrələrinin 

ölçüsü isə 5

ölçüsü isə 5--8

8--10 mk diametrində olur.

10 mk diametrində olur. Mikroskop altında 

Mikroskop altında 

baxdıqda onların hüceyrəsinin qılaf və protoplastdan ibarət olduğu 

baxdıqda onların hüceyrəsinin qılaf və protoplastdan ibarət olduğu 

müşahidə edilir. Maya göbələklərinin qılafının elektron 

müşahidə edilir. Maya göbələklərinin qılafının elektron 

mikroskopiyası göstərir ki, qılaf iki və bəzən daha artıq təbəqədən 

mikroskopiyası göstərir ki, qılaf iki və bəzən daha artıq təbəqədən 

ibarət olub, tərkibində sellüloza vardır.

ibarət olub, tərkibində sellüloza vardır.Bakteriyalardan fərqli olaraq 

Bakteriyalardan fərqli olaraq 

maya göbələklərində dairəvi və ya oval şəkilli, formalaşmış 

maya göbələklərində dairəvi və ya oval şəkilli, formalaşmış 

nüvənin olması onları bakteriyalardan fərqləndirir. Onların 

nüvənin olması onları bakteriyalardan fərqləndirir. Onların 

sitoplazmasında çoxlu vakuollar əmələ gəlir. Onların çoxu 

sitoplazmasında çoxlu vakuollar əmələ gəlir. Onların çoxu 

tumurcuqlama, bəziləri isə hüceyrənin ikiyə bölünməsi yolu ilə 

tumurcuqlama, bəziləri isə hüceyrənin ikiyə bölünməsi yolu ilə 

çoxalırlar,  sporlarla da çoxala bilirlər. Təsnifatına görə maya 

çoxalırlar,  sporlarla da çoxala bilirlər. Təsnifatına görə maya 

göbələkləri 

göbələkləri Ascomycetes

Ascomycetes sinfinin ibtidai kisəlilər 

sinfinin ibtidai kisəlilər –

– Protascales

Protascales

sırasına aiddirlər və onlar sadə bölünmə və ya tumurcuqlama yolu 

sırasına aiddirlər və onlar sadə bölünmə və ya tumurcuqlama yolu 

ilə, sporlarla çoxalan orqanizmlərdəndir. Maya göbələklərinin 

ilə, sporlarla çoxalan orqanizmlərdəndir. Maya göbələklərinin 

ibtidai kisəlilər sırasının yalnız bir fəsiləsi məlumdur ki, bunlar da 

ibtidai kisəlilər sırasının yalnız bir fəsiləsi məlumdur ki, bunlar da 

Saccharomycetaceae

Saccharomycetaceae adlandırılırlar. 

adlandırılırlar. Onlar 12 cinsi əhatə edirlər

Onlar 12 cinsi əhatə edirlər



Fiziologiya-

mikroorqanizmlərin 

qidalanmasını, tənəffüsünü, inkişafını, 

çoxalmasını və s. məsələləri öyrənir.




Mikroorqanizmlərin böyüməsi və çoxalması

Bütün canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri

əlverişli şəraitdə onların böyümə və çoxalmalarıdır. Böyümə

fizioloji proses olub hüceyrənin həcmcə ölçüsünün artması-

böyüməsidir. Hüceyrənin böyüməsində

3 mərhələ

nəzərə çarpır:

Hüceyrənin fəal böyüməsi, böyümənin zəifləməsi və tələf olma.

Böyümə prosesi çoxalma ilə nəticələnir.

Bakterialar əlverişli şəraitdə çoxalır və çoxalmaları əsasən

sadə yolla hüceyrənin ikiyə bölüməsi yolu ilə gedir. Adətən

balterialar 15-30 dəqiqədən bir bölünür. Bölünmə zamanı əmələ

gələn arakəsmə tədricən hüceyrəni 2 hissəyə bölür. Bakteriya

bölünməzdən əvvəl onun hüceyrəsində böyük dəyişiliklər baş

verir. Əvvəlcə hüceyrənin protoplastında nukleoproteidlər və

ehtiyyat qida maddələri çoxalır. Bölünmədən əvvəl bakterial

xromosomun DNT-sinin replikasiyası (ikiləşməsi) baş verir.



DNT-nin replikasiyasında sonra hüceyrənin bölünməsi 

başlayır. Əvvəlcə 2 qatlı sitoplazmatik membran sintez 

olunur, sonradan hüceyrənin daxili divarında iki çıxıntı törəyir 

və bunlar sürətlə inkişaf edərək halqa formasında hüceyrəni 

ikiyə bölən ikiqatlı arakəsmə əmələ gətirir və protoplast iki 

hissəyə bölünür, bu hissələr bir-birindən protoplazmatik 

membran ilə ayrılır. Bundan sonra yeni əmələ gəlmiş 

hüceyrələrin arasında hüceyrə divarı əmələ gəlir və nəticədə 

iki cavan hüceyrələr bir-birindən ayrılır. Əgər əmələ gəlmiş 

cavan hüceyrələr morfoloji oxşardırsa, belə bölünməyə 



izomorf

, bir-birindən fərqli hüceyrələr əmələ gələrsə buna 



heteromorf bölünmə 

deyilir. 

Son zamanlar alimlər bəzi bakteriyalarda maya göbələyində 

olduğu kimi 



tumurcuqlanma

ilə gedən çoxalmanın olduğunu 

da qeyd edirlər. Aktinomisetlər qeyri-cinsi partenogenez yolla 

əmələ gələn 



sporlarla

çoxalırlar.  Bakteriyalarda sadə yolla 

gedən 

cinsi çoxalma

da müəyyən edilmişdir. 




Bakteriyalar təzə qidalı mühitə daxil edildikdə onlar qidalı 

maddələri minimuma endirənə qədər çoxalır. Sonra isə çoxalma 

dayanır. Əgər çoxalma prosesinin gedişində mühitə əlavə qida 

maddələri daxil edilməzsə və əmələ gələn ifrazat məhsulları 

mühitdən ayrılmazsa, buradakı kultura dövrü kultura adlanır. Belə 

kultural papulyasiyalarda çoxalma s formalı çoxalma əyrisi üzrə 4 

fazada gedir:

embrional inkişaf və ya laq faza,



intensiv loqarifmik və ya eksponensial faza, 

stasionar çoxalma və



tələf olma fazaları.



I faza embrional inkişaf və ya laq faza ( böyünmənin 

dayanmsı) 

dövründə hüceyrələrdə fermentlər, nuklein turşuları və 

zülallar sizntez olunur. Bu dövrdə hüceyrələr bölünmür, lakin 

mühitə uyğunlaşır. Onlar morfoloji və fizioloji dəyişkənliyə uğrayır, 

ölçüsü böyüyür və hüceyrələr bu dövrdə xarici mühit amillərinə 

qarşı çox həssas olurlar. 




II faza loqarifmik və ya eksponensial faza laq fazanı əvəz 

edir. 


Bu dövrdə hüceyrələr kifayət qədər qidalı maddələrlə 

təmin olunmuşdur, mühitdə isə maddələr mübadiləsinin zərərli 

məhsulları toplanmışdır. Ona görə də bu fazada hüceyrənin 

çoxalması hər növün özünə məxsus müddətdə, eyni maksimal 

sürətlə həndəsi proqreslə gedir, qidalı maddələr sürətlə istifadə 

olunur. Lazımsız metabolizm məhsulları toplanır, çoxalmanın 

zəifləməsi gedir. Bəzi hüceyrələr bölünmədən qalır, hətta tək-

tək tələf olan hüceyrələr də müşahidə olunur. 



III faza stasionar çoxalma fazası -

Bu zaman qidalı 

maddələrin sərf olunub azalması və ifrazat məhsullarının əmələ 

gəlməsi hüceyrələrin bölünməsinə mənfi təsir göstərir. Ona 

görədə bu fazada çoxalan hüceyrələrlə tələf olan hüceyrələrin 

miqdarı nisbi bərabər olur.



IV faza tələf olma fazası –

Burada tələf olan hüceyrələrin 

miqdarı bölünən hüceyrələrdən artıq olur. Ona görə də bu 

dövrə tələf olmanın laqorifmik fazası deyilir.





Mikroorqanizmlərin qidalanması

Mikroorqanizmlər yaşamaq, inkişaf etmək, çoxalmaq üçün 

qidalanmalıdırlar. Xarici mühitdən qida maddələrinin mikrob 

hüceyrəsinə daxil olması və mikrobun həyat fəaliyyəti nəticəsində 

əmələ gəlmiş maddələrin ifraz olunmasına 

maddələr mübadiləsi 

deyilir. Bütün canlı orqanizmlər kimi mikroblar maddələr 

mübadiləsiz yaşaya bilmirlər. 

Mikrobların qidalanması dedikdə, maddələrin daxil olub həzmə 

getməsi, yəni 

assimilyasiyası 

başa düşülür. 

Mikroorqanizmlərin qidalanması diffuziya (sərbəst daxil olma) və 

osmos ( hər hansı bir təsiri altında daxil olma) yolu ilə 

yarımkeçirici membran hüceyrələrindən hüceyrəyə maye qida 

maddələrinin daxil  olması və  metabolizm məhsullarının kənar 

edilməsidir. Qida maddələrinin  membrandan daxil olma sürəti 

hüceyrənin quruluşundan, o cümlədən onda və ətraf mühitdə olan  

qida maddələrinin konsentrasiyasından və ətraf mühit amillərindən 

asılıdır.




Mikroorqanizmlər qida kimi müxtəlif maddələrdən

istifadə edirlər. Onların tərkibinə

həm orqanogen

maddələr, yəni üzvi maddələrin tərkibinə daxil olan

maddələr (oksigen, hidrogen, karbon və azot), həm də

mineral maddələr

(kükürd, fosfor, kalium, kalsium,

maqnezium,

dəmir)

daxildirlər.



Bundan

əlavə


mikroorqanizmlərin normal inkişafı üçün təbi suda və

mineral qatlarda olan cüzi miqdarda mikroelementlər də

tələb olunur (sink, bor, kobalt və marqansovka).

Bəzi


mikroorqanizmlərin

inkişafı


üçün

xüsusi


maddələr də - boy maddələri, boy stimulyatorları

da

tələb olunur. Bu maddələrdə həyat üçün vacib olan



vitaminlər, amin turşuları və onlara oxşar maddələr

olurlar.



Mikroorqanizmlər oksigen və hidrogeni su və üzvi 

birləşmələrdən alırlar. Bəzi bakteriyalar havanın  sərbəst 

oksigenini də mənimsəyirlər.

Karbondan istifadə mənbəyinə görə 

mikroorqanizmlər  

autotrof

(avtos-özü, trofe -qidalanma) 

və 

heterotrof 

(heteros - başqqası) qruplara bölünürlər.  

Autotrof mikroorqanizmlər karbonun üzvi 

maddələrə çevrilməsi üçün zəruri olan enerjidən istifadə 

etmələrinə görə 2 qrupa ayrılırlar: 

1.

Günəş enerjisindən istifadə edənlər-



fototroflar və 

ya fotosintezedicilər. 

2.

Kimyəvi reaksiyada əmələ gələn enerjidən istifadə 



edənlər-

xemotroflar və ya xemosintezedicilər.


Karbonun reduksiyasında hidrogen daşıyıyıcısı kimi üzvi və 

mineral maddələrdən istifadə oluna bilər. Bunlara görə də 

mikroorqanizmlər 2 qrupa: 

orqanotroflara

- üzvi maddələri 

mənimsəyənlərə və 

litotroflara

mineral maddələrdən istifadə 

edənlərə bölünürlər. 

Fototrof bakteriyalar

karbon qazını mənimsəmələrinə görə yaşıl 

bitkiləri xatırladırlar. Bu bakteriyalar tipik su orqanizmləri olub şirin 

və duzlu sularda yayılmışlar.Bunların təsnifatı Nil tərəfindən 

verilmiş vəo bu bakteriyaları 3 qrupa bölmüşdür.

1.

Kükürd mənimsəyən qırmızı rəngli bakteriylar(Athiorhodaceae)



2.

Kükürd mənimsəyən purpur bakteriyalar (Thiorhodaceae)

3.

Kükürd mənimsəyən yaşıl bakteriyalar (Chlorobiaceae)



Bakterial fotosintez anaerob şəraitdə gedir və burada oksigen 

xaric olmur. Bunlar bitkilərin hidrogen donoru kimi istifadə etdikləri 

sudan deyil, hidrogenin müəyyən donatorundan, məs: hidrogen 

sulfid, tiosulfat, molekulyar hidrogen və bəzi üzvi maddələrdən 

istifadə edirlər. Məs: 2CO

+ H



2

S+ 2H


2

= 2(CH


2

O) +H


2

SO

4




Xemotrof mikroorqanizmlər 

fototroflara nisbətən daha geniş 

yayılmışdır. Bu prosesdə mikroorqanizmlər CO

2

-ni mənimsəyərkən 



günəş enerjisindən deyil, üzvi maddələrin oksidləşmə-reduksiya 

prosesində əmələ gələn enerjidən və qeyri-üzvi maddələrdən 

istifadə edir. Ona görə də belə orqanizmlərə xemotroflar deyilir. 

Xemotroflar 2 qrupa ayrılırlar :



Xemolitotroflar

- enerjini qeyri-üzvi maddələrdən, məs: NH

3

, NO


2

CO, Fe



+2

, H


2

, H


2

S və kükürdün digər tam oksidləşmiş 

birləşmələrindən alırlar.

Xemoorqanotroflar

enerjini üzvi 

maddələrdən alırlar. Bura bakteriyaların əksəriyyəti daxildir.

Xemotrof xemosintez prosesi rus alimi Vinoqradski tərəfindən 1887-

ci ildə rəngsiz kükürd mənimsəyən və nitritləşdirici bakteriyalarda 

öyrənilmişdir. 

Mühit şəraitində asılı olaraq bəzən öz autotrof qidalanmasını 

heterotrofla əvəz edən mikroblar da vardır ki, bunlara 

fakultativ 

xemoautotroflar

adı verilir. Həm autotrof qidalanmada CO

2

-dən,  


həm də heterotrof qidalanmada üzvi maddələrdən istifadə edən 

mikroorqanizmlərə 



miksotroflar 

deyilir.



Mikroorqanizmlərin tənəffüsü

Mikrobların tənəffüsü dedikdə, bakteriya hüceyrələrində 

mürəkkəb üzvi maddələrin sadə maddələrə parçalanmasını, yəni 

dissimilyasiyası 

başa düşülür. Bu vaxt enerji əmələ gəlir ki, onu 

mikroblar özlərinin müxtəlif fəaliyyəti üçün istifadə edirlər. 

Bütün bakteriyalar tənəffüs tipinə görə

obliqat aeroblar, mikroaerofillər, 

fakulatativ anaeroblar və obliqat anaeroblara 

bölünürlər.



Obliqat aeroblar  

atmosferdə 20%-ə qədər oksigen olduqda normal 

yaşaya bilir. 



Mikroaerofillər

öz inkişafı üçün nisbətən az oksigen tələb edir. 

Molekulyar oksigen çox olduqda bunlar tələf olmasa da inkişafdan qalır. 

Məs: aktinomisetlər və s.



Fakultativ anaeroblar

- həm molekulyar oksigenli və həm də 

oksigensiz şəraitdə çoxala bilir. 

Obliqat anaeroblar 

molekulyar oksigensiz şəraitdə normal inkişaf 

edirlər. Bunlar oksigeni istifadə etdikləri qidalı mühitlərin parçalanmsı 

nəticəsində alırlar. 



Mikroorqanizmlərin kimyəvi tərkibi

Mikroorqanizmlərin bədənində bitki və heyvan 

orqanizmlərində olan kimyəvi maddələr vardır. Bakterial hüceyrə 

orta hesabla 80-85% sudan, 15-20% isə quru maddələrdən 

ibarətdir. Su hüceyrədə gedən kimyəvi proseslərdə iştirak edir. Su 

hüceyrədə iki formada olur: sərbəst və birləşmiş halda. Sərbəst su 

hüceyrə hissəcikləri arasında əlaqə yaradır, birləşmiş su isə 

hüceyrə kolloidləri ilə əlaqədardır. Quru maddələr əsasən üzvi 

birləşmələrdən ibarətdir. Üzvi maddələrdən əsas yeri zülallar tutur. 

Bəzi bakteriyalarda zülallar quru maddənin 50-80%-ni, maya

göbələklərində 40-60%-ni, kif göbələklərində isə 15-40%-ni təşkil

edir. Hüceyrənin quru maddəsinin 12-28%-ni karbohidratlar təşkil

edirlər. Hüceyrələrin tərkibində yağlar və yağabənzər maddələr də

vardır. Bunlar quru maddələrin 1,7-3,7%-ni təşkil edirlər.

Mikrobların quru maddələrinin müəyyən hissəsini (15%-ni)

mineral maddələr təşkil edir. Hüceyrə tərkibində 70-ə qədər

makro- və mikro-elementlər vardır.



Fermentlər – zülal təbiətli birləşmələrdir. 

Onların bir hissəsi 

sadə zülallar –

proteinlər

qrupuna aid edilir. Belə fermentlərin 

hidroliz məhsulları yalnız amin turşularından ibarət olurlar. 

Oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarını kataliz edən fermentlərin 

hamısı mürəkkəb zülallar –

proteidlər

qrupuna daxildir. 

Bunların molekulunda zülali hissədən başqa, qeyri-zülali 

hissə, yəni prostetik qrup olur. Belə fermentlərin nə zülali 

hissəsi, nə də prostetik qrupları bir-birindən ayrılmış 

vəziyyətdə fermentativ aktivliyə malik olmur. Onlar yalnız bir-

birilə birləşdikdən sonra fermentlər üçün səciyyəvi olan 

xüsusiyyətlər əldə edirlər. Mürəkkəb zülallar qrupuna daxil 

olan fermentlərin zülal hissəsi – apoferment, qeyri-zülali 

komponentləri isə koferment (tərkibinə üzvi maddə daxil 

olduqda) və ya aktivator (ancaq metal ionundan ibarət 

olduqda) adlanır. Hazırda 2000-ə qədər ferment məlumdur. 

Buna görə fermentlərin öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün 

onları təsniflşdirirlər.




Yeni təsnifata əsasən fermentlər kataliz etdikləri 

reaksiyaların növlərinə görə aşağıdakı altı sinfə 

bölünürlər:

1)

Oksireduktazalar.



2)

Transferazalar.

3)

Hidrolazalar.



4)

Liazalar. 

5)

İzomerazalar.



6)

Liqazalar ( sintetazalar). 

Bu siniflərin hər biri müəyyən sayda yarım 

siniflərə, qruplara bölünür.




Oksireduktazalar

sinfinə bioloji oksidləşmə 

proseslərini kataliz edən, hidrogen ionlarının və 

elektronların daşınmasını həyata keçirən fermentlər 

daxildir. Buraya peroksidaza, katalaza və s. 

fermentləri daxildir. 

Transferazalar 

– müxtəlif kimyəvi qrupların bir 

molekuldan digərinə keçirilməsi ilə nəticələnən 

reaksiyaları kataliz edirlər. Məsələn, 

fosfotransferazalar, aminotransferazalar, 

metiltransfera-zalar. Burada aminotransferazalar –

amin qrupunu amin turşulardan ketoturşulara 

daşıyan fermentlərdir.




Hidrolazalar

– molekuldaxili rabitələrin hidrolitik 

(su molekulunun birləşməsi ilə müşayiət olunan) 

parçalanma reaksiyalarını kataliz edən 

fermentlərdir. Məsələn, fosfotazalar fosfat 

turşusunun mürəkkəb efirlərini hidroliz edirlər. 

karboksiesterazalar – üzvi turşuların mürəkkəb 

efirlərini hidroliz edir, qlükozidazalar isə 

qlükozidlərin hidrolizini sürətləndirən 

fermentlərdir. Buraya mürəkkəb karbohidratları 

hidrolitik yolla parçalayan fermentlər, məsələn, 

amilaza, sellülaza kimi fermentlər də daxildir. 

Peptid rabitəsini hidroliz edən fermentlər (pepsin, 

tripsin və s.) də bu sinfin nümayəndələrinə aiddir. 




Liazalar

substratdan bu və ya digər kimyəvi radikalı 

ayıran fermentlərdir. Karboksilazaları bu qrupun 

fermentlərinə misal göstərmək olar. Karboksilazalar 

aminturşuların tərkibində olan karboksil qruplarını 

onların molekulundan ayırır və karbon qazına 

çevirirlər.

İzomerazalar-

üzvi birləşmələrin müxtəlif izomerlərin 

qarşılıqlı çevrilmələrini kataliz edir. Bura sis-trans-

izomerazalar aiddir.



Liqazalar- sintetazalar 

sinfinə pirofosfat rabitələrinin 

parçalanmasından alınan enerjidən istifadə edərək, 

sadə birləşmələrdən mürəkkəb maddələrin sintezini 

sürətləndirən fermentlər daxildir. Liqazalar zülalların, 

nuklein turşularının sintezində mühüm rol oynayırlar.




Fermentlərin bir çox xüsusiyyətləri vardır:

1) 


Onlar spesifikdirlər. 

Bu o deməkdir ki, bir ferment 

yalnız bir maddəyə təsir göstərir. 

2) 


Fermentlər yüksək fəallıq qabiliyyətinə malikdirlər. 

Məsələn, 1 ton nişastanı şəkərə çevirmək üçün 1 qr 

amilaza fermenti lazımdır. 

3) 


Fermentlər müxtəlif amillərin təsirinə həssasdırlar, 

tezliklə öz fəaliyyətini itirirlər. Onlar üçün optimal 

temperatura 40-50°C arasında yerləşir, temperaturun 

daha da yüksəlməsi isə fermentlərin aktivliyinin 



zəifləməsi və ya tamamilə itirilməsi ilə nəticələnir.

Yüklə 177,72 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə