Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

13.5.  Azərbaycanın  heyvanat aləmi  və 

onun  genefondunun müasir durumu

«Qoruyun bu torpağı,  bu suyu,

Hətta onların cüzi bir hissəsini.

Qoruyun təbiət daxilindəki vəhşiləri.

Öldürün yalnız öz daxilinizdəki vəhşiləri.».

(İ. Yevtuşenko)

«Təbiətiparçalamaq ən ağır və dəhşətli cinayətdir.  O,  dahi 

dünya şöhrətli rəsam Rəfaelin rəsmləri kimi nadir 

incəsənət əsəridir.  Onu məhv etmək asan,  bərpa etmək isə 

qeyri mümkündür.»  (J.Borodin)

Azərbaycanın  ərazisində  qazıntı  halında  olan  onurğalıların  sümük  qa­

lıqları  mezozoy  erasının  təbaşır  dövründən  molumdur.  Onların  ən  qədimləri 

Dəvəçi  rayonu  Qəriblik  kəndindən  2  km  şimal-qərbdə  Qızılçay  hövzəsinin 

(Çil-gilçaym  sağ  qolu)  apt  (aşağı  ləbaşir  qatı)  yaşlı  əlvan  gillərində  aşkar 

edilmişdir.  Bu  sümüklər 

ixtiozuvra

  mənsub  olub,  kəllə  qırıqları,  ail  çənə 

fraqmentləri  və  xarakterik  uzununa  şırımlı,  emallı  ayrı-ayrı  dişlərdən  iba­

rətdir.  Sürünənlərdən  sayılan  və 

«balıq-kələz»

  adlanan 

ixtiozavrlar

  təbiətdə 

indii  delfinlərin  və  onların  balinakimilərdən  olan  məməli  qohumlarının 

tutduğu  yeri  tutmuşlar.  Başqa  bir  dəniz kələzi-  mozazavrlar  Naxçıvan  MR- 

nın 

Drequm

  kəndi  yaxınlığında  daş  karxanasındakı  maastrixt  əhəngdaşında 

alt  çənə  formasında  tapılmışdır.  Ölkəmizin  təbaşir  çöküntülərində  müxtəlif 

köpəkbalığı  növlərinin  do  ayrı-ayrı  dişləri  aşkar  edilmişdir.  N.K.Vereş- 

şaginin  ( 1949)  məlumatına  görə  1949-cu  ilə  qədər  hər  il  ölkəmizin 

ərazisindən  12 1-ayı.  969-canavar,  9398-çaqqal,  22122-tülkü,  5549-porsuq, 

1612  —

  daşlıq  və  meşə  dələsi,  3625-qamışlıq  pişiyi,  63620-17280-sülcysin, 

166-göstobək,  çay  suitisi  və  vaşaq  tədarük  olunurdu.  Bu  isə  heyvanat 

aləminə  olduqca  böyük  neqativ təsir göstərmişdir.  I Iazırda  respublikamızda 

ll-moməli.  5-sürünən  və  21  həşərat  növü  məhv  olmaq  təhlükəsi  ilə  üzləşdi­

yindən  Azərbaycanın  qırmızı  kitabına  daxil  edilmişdir.  Qırmızı  kitabda 

Bioloji  müxtəlifliyə  görə  Azərbaycan  dünyada  özünəməxsus  görkəmli 

yerlərdən  birini  tutmaqla,  burada  çox  zəngin  bitki  və  heyvan  növləri 

cəmləşmiş,  həmçinin  3  yarasa.  7  yırtıcı  və  4-dırnaqlılar  növü  düşmüşdür. 

Həmin  kitaba  moməlilərdən  ceyran,  bəbir,  sarıma  (safsar),  zolaqlı  kaftar  və 

vaşaq  daxil  olmuşdur.  Təbiəti  və  Təbii  ehtiyatların  Mühafizəsi  üzrə 

Beynəlxalq  İttifaqın  məlumatına  görə  dünyada  məməlilərin  63  növü  və  55 

yarımnövü  məhv  olmuşdur.  Son  100  il  ərzində  hər  il  orta  hesabla  1  nov 

sıradan  çıxır.  J.Dorstun  (1968)  məlumatına  əsasən  eramızın  başlanğıcından 

indiyə  kimi  insanın  antropogen  təsiri  nəticəsində  120  növdən  artıq  məməli 

heyvan.  150 növdən  artıq quş növünün  nəsli tamamilə kəsilmişdir. XIX-əsrin 

sonu  və  XXI-əsrin  əvvəllərində  Cənubi  Afrikada  iri  vəhşi  məməlilər  (fil, 

kərgədan,  kol  və  b.)  demək  olar  ki.  məhv  edilmişdir.  Bu  cür  acınacaqlı

421

---

təhlükə  Şərqi  və  Mərkəzi  Afrikam  da  gözləyir.  1950-ci  ilə  qədər  dünya  üzrə 

məməlilərin  və  quşlarm  nəsli  əsaslı  surətdə  diskriminasiyaya  məruz 

qalmışdır 

(cədvəl 46).

Cədvəl 46.

1950-ci  ilə  qədər dünya  üzrə  m əm əlilərin  və quşların  nəslinin  kəsilm əsinə

dair m əlum at

İLLƏR

Nəsli kəsilən növ və yarımnövlər

Məməlilər (növlər)

Ouslar (növ  və yarımnövlər)

1800-ci ilə qədər

33

30

1801-1850

2

20

1851-1900

31

50

1901-1950

40

50

Cəmi

106

150

Bioloji  Müxtəliflik  Konvensiyası  üzrə  «Birinci  Milli  Məruzə»nin 

məlumatına  əsasən  ölkəmizdə  müəyyən  edilmiş  bioloji  növlərin  müxtəlifliyi 

hazırda aşağıdakı kimidir:

mikroorqanizmlər

-   1250 növ;

ibtidailər

-   1600 növ;

göbələklər

5050 növ;

ibtidai  bitkilər

249 növ;

ali bitkilər

-   4500 növ;

onurğasızlar

-  20200 növ;

onurğalılar

-   623  növ;

balıqlar

-  97 növ;

suda-quruda yaşayanlar

-   10 növ;

sürünənlər

-  52 növ;

quşlar

-  363 növ;

məməlilər

-  106 növ;

dəyirmiağızlılar

■

  1  növ

Məmalilər  sinfi

  (Mammalia) -   təkamül  sırasının  zirvəsində  duran  ən

yüksək  təşkilatlı  onurğalılar  olub,  biosenozlarda  və insan  təsərrüfatında  on­

ların  müstəsna  əhəmiyyəti  vardır.  Onların  müxtəlif növləri  suda,  quruda  və 

havada  yaşama  şəraitinə  uyğunlaşmaqla  xarici  görünüşü,  morfoloji  quru­

luşu,  böyüklüyü,  diri  kütləsi  və  s.  əlamətlərə  görə  olduqca  fərqli  və  yüksək 

fövqəladə  amplitudaya  malikdirlər.  Ən  kiçik  nümayəndəsi 

bədənlərinin 

uzunluğu  2-3  sm  və  kütləsi  1-2,5  q  olun  cırtdan  ağdiş

  və  1973-cü  ildə  Qərbi 

Tailandda  tapılan 

C.thonqlonqyai

  yarasası,  ən  nəhəngi  isə  -  

göy  balinadır 

(uzunluğu  33  m,  kütləsi  165  ton).

  Məməlilər  ontogenezin  ilk  mərhələsində

422

---