gəlir. Bu 7.ЯШЯП sınapsis və xiazmlar xromatidlərin homolojı sahələrində gen
mübadiləsinin baş verməsinə zəmin yaradır və
krossinqover
prosesi baş verir.
Diakinez -
mərhələsində bivalent xromosomlar çox qısalır və hər bir
xromosomun qız xromatıdlən görünməz olur.
P ro f aza
-
1
: xromosomlar görünməyə başlayır və ikiləşir.
Metafaza
- I Cüt xromosomlar hüceyrənin mərkəzində bir-birinə əks
istiqamətdə yerləşir
A nafaza-I.
cüt homolojı xromosomlann hər biri hüceyrənin qütblərinə
çəkilir.
Telofaza
-I: Hüceyrənin başlanğıc bölünməsi sona çatır.
P rof aza -
II: Xromosomlar yenidən mitotik bölünmədə olduğu kımı
görünməyə başlayır.
Metafaza
- II: Xromosomlar yenidən hüceyrənin mərkəzində yerləşir
Anafaza
- II: xroıııatıdlər bir-birindən ayrılaraq əks istiqamətdə yerləşir.
Telofaza -
П: hüceyrənin bölünməsi sona çatır və dörd haploid hüceyrə əmələ gəlir
Heyvan hüceyrəsində mcyoz prosesi erkək və dişi cinsiyyət hüceyrələrində
bır-bırindən olduqca fərqli surətdə baş verir (şəkil 10).
Mİ
um
Şəkil 9.
Meyoz və mitozun müqayisəsi və fərqi (F. Ayala, C.Kayger, 1987)
128
Spermatogenez
-erkək fərdlərin toxunduqlarının qıvrım kanalcıqlarında,
ovogenez isə dışı fərdlərin yumurtalıqlarında həyata keçirilir. Hər iki proses
olduqca mürəkkəb xarakter daşıyır. Spermatogenez prosesi zamanı ilkin
spermatozid adlanan hüceyrə iki ədəd ikincili spermatozidə bölünərək dörd
spermatid əmələ gətirir. Sperıuatogenezm gedişi zamanı hər bir spermatid özünə
məxsus başcığı və uzun quyruğu (qamçısı) olan spemıatozoidə çevrilir (şəkil
11
).
1
Spermiyanın quruluşu:
1- Başcıq; 2 - boyun; 3-cisiın; 4 - quyruq; ə-akıosom; 6-nüvə; 7-mcmbrana; 8-
sentriolalar; 9-ox sapı; 10-spiralabənzər sap.
Buna uyğun olaraq ovogenez prosesi zamanı yumurta hüceyrəsi (oosıtlər)
əmələ gəlir. Lakin spermatozoiddən fərqli olaraq bu zaman sitoplazma başqa
formada bölündüyü üçün yalnız bir ədəd yumurta hüceyrəsi formalaşır.
Spermatozoidin əsas funksiyası öz nüvəsini yumurta hüceyrəsinin daxilinə
yeritməkdən ibarətdir. Bu proses mayalanma adlanır (şəkil 12).
130
Şəkil 12.
Mayalanma 1,2,3,4-akrosom reaksiyasının mərhələləri; 5-pellikula zonası
(şəffaf zona); 6-perivital sahə; 7-plazmatik membran; 8-kortikal dənə; 8a-kortıkal
reaksiya; 9-spermamn yumurtahüceyrəyə daxil olması; 10-mayalanma reaksiyası
(C.Nocəfov və b„ 2010).
Spermatogenez və ovogenez prosesləri 4 mərfıələ il
a-çoxalma, böyümə,
yetişmə və formalaşma-müşayat
olunmaqla bu zaman onların forması və
böyüklüyü dəyişilir, xromosomlarda isə çox kəskin dəyişiklik və mürəkkəb
proseslər gedir. Spermatozoidlər müxtəlif (X və У), oositlər isə eyni (X və X)
xromosomlara
malik
olduğundan
yumurta
hüceyrəsi
X-xromosomlu
spermatozoıdlə birləşdikdə dişi,
Y
-xromosomlu ilə birləşdikdə isə-eıkək döl
inkişaf edir. Spermatogenez, ovogenez və qametogenez prosesləri sxematik
olaraq 13-ci şəkildə təsvir olunur. Xromosomlann cinsiyyətə təsiri isə 14-cü
şəkildə
öz
əksini
tapmışdır.
Yumurta
hüceyrəsindən
fərqli
olaraq
spermatozoidlər çox hərəkətli olub inəklərdə -3-14 dəqiqə, madyan və
qoyunlarda -1 saat, itlərdə isə -1 dəqiqə müddətində yumurtalıq (fallopi)
borusuna çataraq onun yuxan 1/3
hissəsində yumurta hüceyrəsi ilə birləşir
və mayalanma prosesi gedir. Vagina tipli mayalanmaya malik olan heyvanlarda
(iri və xırda buynuzlu heyvanlar, marallar, dovşanlar) eyakulyat (bir cinsiyyət
aktı zamanı ifraz olunan bütün sekret kütləsi-sperma, spermiyalar, xaya
artımının və əlavə cinsiyyət vəzilərinin sekretləri) sinxron qaydada balalıq
boynuna, balalıq tipli mayalanmaya malik olanlarda (it, at, donuz) isə asinxron
olaraq (birbaşa) balalığa daxil olur. Spermanm spermatozoidlər olmayan hissəsi
onun plazması (toxum plazması) adlanır. Eyakulatın 1 ml-də buğada 500 mln-1
mlrd, qoçda-1-2 mlrd, donuzda-11-12 mln, ayqırda-10-25 mln, xoruzda-1,4-2.7
131
mln spermatozoid olur. Eyakulyatın miqdarı buğada-5-15, qoçda-1.3.5.
donuzda-200-1000, ayqırda-50-600, xoruzda-0,4-1,6 ml təşkil edir.
Bütün spermatozoidlər üçün xarakter xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, onların
hamısı mənfi elektrik yükünə mənsubdur, bu da onların bir-birinə yapışmasına
imkan vermir. Heyvanlarda və insanlarda spermatozoidin əmələ gəlməsi külli
miqdarda olub, çox müxtəlifdir. Məsələn, itlərdə bir dəfəki cinsi akt zamanı 60
mln, qoçlarda 1 mlrd, atlarda 10 mlrd, insanda isə 200 mln spermatozoid əmələ
gəlir. Spermatozoid xaricdən sitolemma ilə örtülür ki, onun da ön tərəfində
yumurta hüceyrəsinin reseptorunun tanınmasını təmin edən xüsusi reseptor-
qlikoziltransferansferaza yerləşir. Meyoz və mitoz prosesləri öz gedişinə və
mərhələlərinə görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənirlər.
Şəkil 13.
Qametogenezin sxemi
1-çoxalma dövtii; II-böyümə dövtii; III-yetişmə dövrü,
IV-formalaşma dövrü; V-mayalanma.
1-spermatoqonilər; 2-I-dərəcəli spermatositlər; 3-II-dərəcəli spermatositlər; 4-spermatidlər; 5-
spermatozoidlər; 6-ovoqonilər; 7-I-dərəcəli ovositlər; 8-II-dərəcəli ovositlər; 9-1-qütb cisimciyi;
10-yumurtahüceyrəsi; ll-Tl-qütb cisimciyi; 12-:iqota (C.Nəcəfov və b.,2010).
132