Tələb və təıdif. Bazar tarazlığı
ona olan tələbin azalmasına, əvəzediciyə (məsələn, çaya) olan tələbin
isə artmasına səbəb olacaq. Yox əgər əmtəələr bir-birilərini
tamamlayırsa, bu halda onlardan birinin (məs., siqaretin) qiymətinin
yÜKSəlməsi həm onun özünə, həm də onu tamamlayan məhsula
(alışqana) olan tələbin də səviyyəsini azaldacaqdır.
Alıcıların zövqü ilə tələbin dəyişməsi arasında birbaşa əlaqə
mövcuddur. Məsələn, əgər alıcıların zövqü siqaretdən, içKİdən imtina
edib idmanla məşğul olmağa doğru dəyişərsə, bu halda siqaretə və
içKİyə olan tələb azalacaq, idman ləvazimatına tələb isə artmağa
başlayacaqdır.
Əmtəənin qiymətinin gələcəKdə necə dəyişəcəyi haqqında alıcının
rə'yi onun hazırKi dövrdə əmtəəyə olan tələbinin ödənilməsinə birbaşa
tə'sir edir. Əgər alıcı bir aydan sonra əmtəənin qiymətinin artacağını
gözləyirsə, o, həmin tələbini qiymətin yÜKSəl- məsini gözləmədən bu
gün, aşağı qiymətlə ödəməyə çalışacaqdır. Ə
KS
təqdirdə, yə'ni yaxın
gələcəKdə qiymətlərin azalması ehtimalı olduğu halda, alıcı əmtəəyə
olan tələbini hazırm yÜKSƏK qiymətlərlə ödəməyə tələsməyəcəKdir.
Bazarda alıcının sayının artması və ya azalması da burada
formalaşan tələbə eyni istiqamətdə tə'sir edir. Alıcının sayının artması
tələbi daha da artırır, ƏKSinə alıcının sayının azalması tələbin də
azalmasına gətirib çıxarır.
Tələbin səviyyəsi ilə bağlı fərdi tələb, bazar tələbi və məcmu tələb
anlayışları bir-birindən fərqləndirilməlidir.
Fərdi tələb dedİKdə, KonKret əmtəə bazarında qiymətin hər hansı
bir müəyyən səviyyəsində hər bir fərdi alıcının tələbinin həcmi başa
düşülür. Məsələn, əgər bazarda almanın Kq-ı 2000 manat olarsa, 1-ci
alıcı həmin qiymətə 2 Kq, 2-cisi 3 Kq, 3-cüsü isə 4 Kq almaq arzusuna
və imKanına maliıcdir.
Bazar tələbi dediudə, Konıcret əmtəə bazarında qiymətin hər
hansı bir müəyyən səviyyəsində (məs., 2000 manat) alma almaq istəyən
bütün alıcıların fərdi tələblərinin məcmusu (2-l-3+4=9) başa düşülür.
Məcmu tələb dedİKdə isə cəmiyyət miqyasında bütün növdən olan
əmtəə və xidmətlər bazarında iştiraK edən bütün alıcıların: fərdlərin,
müəssisələrin (firmaların), hÖKumətin qiymətlərinin hər hansı bir
səviyyəsində formalaşan tələbinin həcmi başa düşülür.
§2. TəKlifin mahiyyəti və ona tə’sir
göstərən amillər
Bazar iqtisadiyyatının yuxarıda qeyd etdiyimiz Kİmi əsas
Kateqoriyalarından biri də təKİifdir. TəKİif dedİKdə, satıcının müəy
TəKüfin mahiyyəti və ona tə’cir göctərən amillər
yən dövr ərzində hər hansı bir əmtəəni müəyyən qiymətə, müəyyən
Kəmiyyətə satmaq arzusu və imKanı başa düşülür. TəKİifin əsas
hissəsini əmtəə təKİifi təşKİl edir və o, bazarda əhalinin »dəmə
qabiliyyətli tələbinə qarşı durur. K.MaxKS təKİifi «bazarda lan və
yaxud bazara çıxarıla biləcəK» məhsul Kİmi izah etmişdir. ’əKİif
istehsalla sıx bağlı olsa da, bu Kateqoriyalar həm öz iqti- .adi
məzmununa, həm də həcminə görə bir-birindən fərqlənirlər. İstehsal
bilavasitə maddi ne'mətlərin yaradılma prosesini ifadə edən
Kateqoriyadır, təKİif isə əsas e'tibarı ilə mübadilə, bazar
münasibətlərini xaraKterizə edir. TəKİif öz həcmi e'tibarı ilə adə- ən
istehsaldan azdır. Belə Kİ, istehsal edilmiş əmtəələr daxili ba- ardan
Kənar istehlaKçılar, ehtiyatların tamamlanması və ixrac çün nəzərdə
tutulur. TəKİif dialeKtİK xaraKterə malİK olub, aim hərəKətdədir.
TəKİifin səviyyəsi təKİif qanununun tə'siri altında formalaşır. )U
qanuna görə əmtəə üçün alıcılar tərəfindən təKİif edilən qiymət nə
qədər yÜKsəK olarsa, satıcı bazara bir o qədər çox məhsul çıxarmacıda
maraqlı olacaqdır. Başqa sözlə desəK, təKİif qanunu məhsulun
qiyməti ilə onun təKİifi arasında düz mütənasiblİK olduğunu göstərir.
ŞəKİl 2. TəKİifin qraf İKİ.
Q
- qiymət;
T
- təKİifin Kəmiyyəti.
Tələb qanunu Kİmi təKİif qanununun da fəaliyyətini Cədvəl 4-
dəKİ Kİmi ifadə edə bilərİK.
Cədvəl 4
Qiymət
10
8
6
4
2
TəKİifin həcmi
5
4
3
2
1
165
T9ləb və tƏKÜf. Bazar tarazlığı
Cədvəl göstərir
Kİ,
hər hansı bir əmtəənin qiyməti
10
man. təşKİl
etdiyi halda satıcı bu qiymətə 5 ədəd satmaq arzusunda olur.
Əmtəənin bazarda qiyməti aşağı düşdÜKCə satıcının təKİif etdiyi
əmtəənin də həcmi aşağı düşür (Bax: Ş
ƏK
İİ
2).
Cədvəl göstərir
Kİ,
satıcı tərəfindən təKİif edilən məhsulun hər bir
həcmi
yalnız
qiymətin
müəyyən
minimum
səviyyəsində
mümKÜndür. Məsələn, 3 ədəd həcmində təKİif edilən məhsulun
minimum qiyməti məhz 6 manatdır, yə'ni satıcı 3 ədəd məhsulu 6
manatdan aşağı qiymətə satmayacaqdır, deməli, 6 manat səviyyəsi
satıcı tərəfindən alıcıya edilən güzəştin ən son nöqtəsidir, təKİifin
qiymətidir.
Başqa sözlə, təKİifin qiyməti dedində, satıcı tərəfindən təKİif
edilən əmtəənin alıcıya güzəşt edilən minimum qiyməti başa düşülür.
Bununla bərabər, əmtəənin müəyyən qiymətində (məs., 6 manat
səviyyəsində) istehsalçının satmaq istədiyi məhsulun həcmi (yə'ni 3
ədəd məhsul) təKİifin həcmi adlanır.
Tələb Kimi, təKİifin də formalaşmasına 2 qrup amil: birincisi,
qiymət amili, İKİncisi isə əmtəənin qiyməti ilə bağlı olmayan
qeyri-qiymət amilləri tə'sir edir.
TəKİif qanununa uyğun olaraq qiymət dəyişərKən bazara çıxarılan
əmtəənin həcmi də dəyişir, yə'ni qiymət yÜKSƏK olarsa təKİi- fin
həcmi artır, ƏKSinə olarsa isə azalır.
TəKİifin özünün dəyişməsi qeyri-qiymət amillərinin tə'siri altında
(qiymət dəyişməz qalmaq şərti ilə) baş verir.
TəKİifin dəyişməsinə səbəb olan qeyri-qiymət amilləri aşağıdaKi-
lardan ibarətdir.
-
Məhsul istehsalına çəKİlən iqtisadi resursların qiyməti.
Mə'lumdur Kİ, hər bir istehsalçı əmtəə istehsalı üçün müxtəlif iqtisadi
resurslar: işçi qüvvəsi, xammal, material, əməK və s. sərf edir.
Əmtəə-pul münasibətləri şəraitində sərf edilmiş hər bir iqtisadi resurs
öz qiymətinə malİKdir. Bu resurslara çəKİlmiş xərclər məcmusu isə
məhsul istehsalı ilə bağlı məsrəfləri təşKİl edir. Digər şərtlər eyni
qaldığı halda bu məsrəflərin qiyməti və deməli, həcmi nə qədər çox
olarsa, əmtəə təKİifi bir o qədər az, məsrəflər nə qədər az olarsa əmtəə
təKİifi də bir o qədər çox olacaqdır.
-
İstehsalın texnologiyası.
Mə'lumdur Kİ, texnologiya
dedİK-
də,
məhsul istehsalı üçün zəruri olan iqtisadi resursların mümKÜn
vəhdəti başa düşülür. Bu resursların qiymətindən asılı olaraq məhsul
istehsalı üçün zəruri olan texnologiya qabaqcıl və mütə- rəqti, ya da
KÖhnə, yə'ni qeyri-mütərəqqi ola bilər. Qabaqcıl texnologiyadan
istifadə məhsul istehsalına çəKİlən məsrəfləri azaltdığı üçün təKİifin
artmasına, KÖhnə texnologiya isə çoxlu xərc tələb etdiyinə görə
təKİifin azalmasına səbəb olur.
166