Tələbin mahiyyəti və ona tə’cir göctərən amillər
prosesdirlər. Tələbatla tələb arasında mürəKKəb qarşılıqlı əlaqə
mövcuddur. Onlar vahid vəhdət təşKİl edirlər, lanin bu birlİKdə
aparıcı mövqe tələbatın üzərinə düşür. Tələbat tələbi müəyyən edir və
yaradır, onun əsas məzmununu ifadə edir. Tələb isə tələbatın mövcud
olması üsulu sayılır. Tələbatdan asılı olsa da tələb, onun passiv təzahür
forması deyildir. O, tələbata aKÜv surətdə tə'sir edir, onun fasiləsiz
inKİşafına və Keyfiyyətcə təKmilləşməsinə səbəb olur.
Tələb də tələbat Kİmi öz həcmi və tərKİbi e’tibarı ilə KonKret olaraq
cəmiyyətin mövcud maddi həyat şəraiti, məhsuldar qüvvələrin inKİşaf
səviyyəsi və digər xüsusiyyətlər ilə şərtləndirilir.
İstehsala münasibətdə də tələb və tələbat müxtəlif mövqelərdə
dayanırlar. Tələb adətən istehsaldan əvvəl mövcud olmur, heç
şübhəsiz müəyyən əmtəəyə tələb, həmin əmtəənin istehsal edilib,
bazara çıxarılmasından sonra yaranır. Tələbata gəlincə o, Kon- Kret
əmtəələrin istehsalından xeyli əvvəl mövcud ola bilər.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində tə'diyə qabiliyyətli tələb tələbatın
spesifİK təzahür forması olsa da, onlar arasında müəyyən Kəmiyyət və
Keyfiyyət fərqləri, həmçinin ziddiyyət mövcuddur. Kəmiyyətcə fərq
özünü tələbatın həmişə tə'diyə qabiliyyətli tələbdən çox olmasında
göstərir, belə
Kİ,
zəhmətKeşlərin tələbatlarının ödənməsi dərəcəsi
onların
tə'diyə
qabiliyyətli
imKanlarından
(müəyyən
pul
məbləğlərindən) asılıdır və onunla məhdudlaşdırılır. Belə bir hal
həmçinin tələbatla tələb arasında müəyyən ziddiyyətin də olduğunu
göstərir. Digər tərəfdən, tə'diyə qabiliyyətli tələb təKcə müəyyən
məbləğ pulla məhdudlaşdırılan tələbat deyildir, o, həmçinin bazara
çıxarılan, yalnız orada reallaşdırılan, həm də bu zaman KonKret əmtəə
və xidmət növünə yönəldilmiş tələbatdır.
Q-qiymət; T-tələbin Kəmiyyəti.
161
Tələb və təKlif. Bazar tarazlığı
Tələbatla tə'diyə qabiliyyətli tələb arasında Keyfiyyət fərqi isə
özünü onda göstərir
Kİ,
tə'diyə qabiliyyətli tələbin ödənməsi mütləq
bazarın mövcudluğunu tələb edir, tələbata gəldİKdə isə onun
meydana gəlməsi və ödənilməsi əmtəə-pul münasibətlərindən, deməli,
bazar münasibətlərindən Kənarda da baş verə bilər.
Tələbin səviyyəsi əsasən tələb qanununun tə'siri altında formalaşır.
Bu qanuna uyğun olaraq əmtəənin qiyməti ilə ona olan tələbin
səviyyəsi bir-birinə tərs mütənasibdir. Başqa sözlə, əmtəənin qiyməti
yÜKSəldiyi halda ona olan tələbin Kəmiyyəti azalır və
ƏK
-
sinə.
Tələb qanununun fəaliyyətini Cədvəl 3-də aşağıdam
Kİmi
göstərə
bilərİK.
Cədvəl 3
Qiymət
10
8
6
4
2
Tələbin həcmi
1
2
3
4
5
Cədvəldə göstərilir
K
İ,
hər hansı bir əmtəənin qiyməti 10 man.
təşKİl etdiyi halda alıcı bu əmtəədən həmin qiymətə yalnız 1 ədəd
almaq imKanına malİKdir. Əmtəənin qiyməti 8 manata düşərsə
alıcının tələbi 2 ədəd əmtəə olacaqdır və s. (Bax: ŞəKİl 1). Tələb
qanununun fəaliyyəti ilə bağlı bir sıra xüsusiyyətləri qeyd etməK
lazımdır.
Əvvəla, bu qanun tələbin səviyyəsinə tə'sir edən bir çox amillərin
rolunun nəzərə alınmadığı bir şəraitdə yalnız qiymət amilinin tə'siri
üçün doğrudur. Əgər məhsul satılmayaraq yığılıb qalarsa, istehsalçılar
onu yalnız qiymətini aşağı salmaq yolu ilə reallaşdıra bilərlər. Bir çox
hallarda, əsasən mövsümi istehlaKİa bağlı məhsulların Kütləvi
ucuzlaşdırma yolu ilə satılması bunu əyani sübut edir. Digər tərəfdən
məhsulun qiyməti aşağı düşdüyü halda istehlaKçı həmin maldan daha
çox əldə etməK imKanı qazanır. Bununla yanaşı, qiymətin enməsi
alıcıya imKan verir
K
İ,
nəinKİ bu maldan əvvəlıü həcmdə alsın, həm də
pulunun artıq qalmış hissəsi hesabına digər bir məhsulu, onun üçün
əvvəllər birinci məhsulun alternativini təşKİl edən başqa məhsulu da
əldə etsin. İqtisadi ədəbiyyatda belə bir hal «gəlirin səmərəsi» adlanır.
Bir sıra məhsullar bir-birinə münasibətdə əvəzedici mallar
K
İ-
mi
çıxış edirlər. Məsələn, Kərə yağı, marqarin, mal və qoyun əti və s. bu
qəbildən olan əmtəələrdəndir. Əvəzedici məhsullardan hər hansısa
birinin qiymətinin digərinə nisbətən azalması alıcını məhz həmin
əmtəəni onun əvəzedicisinə nisbətən daha çox istehlaK etməyə
(almağa) həvəsləndirir, çünıd onu əldə etməK daha sərfəli olur.
İqtisadi ədəbiyyatda həmin hal «əvəzetmənin səmərəsi» adlanır. Real
həyatda gəlirin və əvəzetmənin səmərəsi birləşərəK alı
162
Tələbin mahiyyəti və ona tə’cir göctərən amillər
cılarda yÜKSƏK qiymətə nisbətən ucuz qiymətə
olan
əmtəədən daha
çox
əldə etməK imKanı
və
arzusu yaradır.
Tələblə bağlı bir-birilə əlaqədar İKİ anlayışı, tələbin qiyməti və
tələbin həcmi anlayışlarını fərqləndirmən lazımdır. Bazarda hər hansı
bir əmtəəyə olan tələbin həcmi hər şeydən əvvəl əmtəənin
qiymətindən asılıdır. Əgər alıcı 3 nq alma əldə etmən istəyirsə, bu
həcmdə olan məhsul qiymətlərin bütün səviyyələrində deyil, yalnız
müəyyən bir səviyyəsində, məsələn, 100 manat olduqda alıcının
tələbini ödəyir. Alıcının mənafeyi baxımından bu qiymət onun məhsul
üçün verə biləcəyi ən yünsən qiymətdir. Beləlinlə, alıcının vaxt vahidi
ərzində əmtəənin müəyyən Kəmiyyəti üçün verməK istədiyi
maKSİmum qiymət - tələbin qiyməti adlanır. Bununla bərabər
əmtəənin müəyyən qiymətində (məs. 100 manat) alıcını]! əldə etməK
istədiyi Kəmiyyət (məs. 3 Kq alma) tələbin həcmi adlanır.
Tələbin həcmi yalnız bir amilin tə'siri altında formalaşır
K
İ,
bu da
qiymətdir. Tələb qanununa görə əmtəənin qiyməti yÜKsələrsə ona
olan tələb azalacaq, qiymət azalarsa, tələb yÜKSələcəKdir.
Tələbin səviyyəsinə qiymətdən əlavə bir sıra digər qeyri- qiymət
amilləri də tə'sir göstərir
Kİ,
bunlara da aiddir: gəlirlərin səviyyəsi,
digər əmtəələrin qiymətləri, alıcıların zövqü, qiymətin gələcəKdə necə
dəyişəcəyi ilə bağlı gözləmələr, alıcıların sayı və s. Bütün bu sadalanan
amillər üçün ümumi cəhət ondan ibarətdir Kİ, qiymətin sabit qaldığı
şəraitdə bunların tə'siri ilə təKcə tələbin həcminin dəyişilməsi deyil
(çünKİ bu yalnız qiymətin dəyişməsi nəticəsində baş verir), tələbin
özünün də dəyişməsi baş verir və yeni Keyfiyyət halı Kəsb edir. İndi
isə bu amillərin ayrı-ayrılıqda tələbə tə'sirinin qısa şərhini verəK.
Ən ümumi mə'nada tələbin səviyyəsi ilə əhalinin gəlirlərinin
səviyyəsi eyni istiqamətdə dəyişir, yə'ni gəlir artdıqda tələb də artır və
ƏKSİnə. LaKİn bu vəziyyət heç də bütün əmtəələr üçün doğru deyil. İş
burasındadır
K
İ,
əhalinin istehlaKina daxil olan məhsullar əsasən 2
qrupa ayrılır: I qrupa yÜKSƏK Keyfiyyətli, bahalı əmtəələr, məsələn,
ət, süd, meyvə və s., II qrupa isə aşağı Keyfiyyətli (az Kalorili)
məhsullar, məsələn. Kartof, çörəK, marqarin və s. daxildir. Əhalinin
gəlirləri
artdıqca
onların
istehlaKinda
yÜKSƏK
Keyfiyyətli
məhsulların da payı artır və deməli, bu məhsullara olan tələb də
yÜKSəlir.
Bə'zi məhsullar istehlaKda bir-birini əvəz edə bilərlər, (məsələn,
Kərə yağı və marqarin, çay və qəhvə) digərləri isə bir-birini
tamamlayırlar (məsələn, avtomobil və benzin, siqaret və alışqan və s.).
Əgər əmtəələr bir-birilərinin əvəzedicisidirsə, bu halda onlardan hər
hansısa birinin (məsələn, qəhvənin) qiymətinin yÜKsəlməsi
163
Dostları ilə paylaş: |