Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Sosial-demoKrat bazar modelinin xaranteriK xüsusiyyətləri 

dir VƏ 2 faizdən artıq olmur, 

işsizliyin  belə  səviyyəsi  tam  məşğulluğa  nail  olmağın  bariz 

nümunəsidir.  Ümumən,  deməK  olar  Kİ,  burada  tam  məşğulluq  yaşlı 

əhali  arasında  işlə  tə'min  olunmaların  xüsusi  çəKİsinin  artması  ilə 

uyğunlaşır. Bu, məşğulluq səviyyəsinin, işsizlİKdən fərqli olaraq daha 

dəqiq  me'yarıdır,  belə  Kİ, o,  daha  geniş  bazaya  -  bütün  yaşlı  əhaliyə, 

onun  iqtisadi  cəhətdən  aKtiv  hissəsinə  əsaslanır.  Bu  göstəriciyə  görə, 

İsveç  dünya  öİKƏləri  arasında  stabil  olaraq  son  20  ildə  birinci  yeri 

tutur. 1979-1986-cı illər ərzində İsveçdə ictimai əməK fəaliyyəti ilə hər 3 

nəfərdən  2-si,  Yaponiya  və  ABŞ-da  hər  5  nəfərdən  3-ü,  Fransada, 

AFR-də, İtaliyada, Niderlandda hər 2 nəfərdən 1-i məşğul olurdu. 

Gəlirlərin  bölgüsünü  səciyyələndirən  Djini  əmsalı  (gəlirlərin  tam 

bərabərliyinin  tə'min  olunması  üçün  sərf  olunan  milli  gəlirin  yenidən  bölünən 

hissəsi)  İsveçdə  0,205  olduğu  halda  Norveçdə,  İngiltərədə,  Kanadada,  ABŞ-da, 

İsraildə, AFR-də 0,243-0,355-dir. 

İsveçdə  ən  Kasıb  ailələrin  1/5  hissəsinə  bütün  gəlirlərin  12  faizi 

düşdüyü halda, ABŞ-da - 4,6 faiz düşür. İsveçdə ən varlı ailələrin 1/5 

hissəsinə  bütün  gəlirlərin  37,5  faizi  düşdüyü  halda,  ABŞ-da  43,7  faiz 

düşür. 70-ci illərin sonunda, gəlirləri öİKədəKİ orta gəlirin yarısından 

ən az olan Kasıblar İsveç əhalisinin 5 faizini təşKİl edirdisə, ABŞ-da 17, 

İngiltərədə  9,  AFR-də  6  faiz  təşKİl  edib.  Transfert  ödəmələrin 

nəticəsində İsveçdə Kasıb ailələrin sayı 88,  ABŞ-da 38, İngiltərədə 69, 

AFR-də 79 faiz azalmasına səbəb olmuşdur. 

Bazar 

modellərinin 

səciyyələndirilməsində 

mİKroiqtisadi 

xüsusiyyətlər 

mühüm 

əhəmiyyət 

Kəsb 

edir. 

MİKroiqtisadi 

xüsusiyyətlərə  firmadaxili  münasibətlər  (işə  qəbul  etməK  və  işdən 

azad  etməKİə  bağlı  əməK  şəraitinin  müəyyən  edilməsi,  əməK 

vəzifələrinin bölgüsü ilə əlaqədar əməK münasibətləri), müəssisələrdə 

müİKİyyətin  forması,  mübadilə  münasibətlərini 

ƏKS

  etdirən 

müəssisələr  arasındaKi  üfüqi  əlaqələr  daxildir.  İsveç  modeli  üçün 

bütün müəssisələrdə müİKİyyət formasından asılı olmayaraq istehsal 

demoKratiyasının  inKİşafı  xaraKterİKdir.  Fəhlə  təşKİlatları  işə  qəbul 

etməK  və  işdən  azad  etməK  qaydalarını  müəyyən  edir,  müavinətləri 

tə'yin  edir,  məşğulluq  agentliyi  yaradır.  SahibKar-  ların  və  vəzifə 

borclarına  aid  edilən  işçilərin  firmadaxili  əməK  funKsiyalarının 

bölgüsü  də  fəhlə  təşKİlatlarına  verilir.  Onlar  eyni  zamanda 

Kommersiya,  istehsal  və  maliyyə  mə'lumatlarım  əldə  et-  məK 

hüququna malİKdirlər. Fəhlələrin şirKətlərin idarə olunmasında da öz 

nümayəndələri var. İsveç həmKarlar təşKİlatları sa- hibKarlarla əməK 

haqqının  səviyyəsi  və  əməK  şəraiti,  əməK  haqqının  inflyasiyadan 

qorunması barədə müqavilələr bağlayırlar. 

203 

---

Bazar iqtisadiyyatının modelləri 

İsveç  sosial-demoKratları  müİKİyyətin  və  haKİmiyyətin  bölgüsü 

Konsepsiyasını  müdafiə  edirlər.  Bu  həm  mİKro,  həm  də  maKro 

səviyyədə  özünü  büruzə  verir.  Dövlət  xüsusi  müİKİyyəti  qəbul  edir, 

amma 

müİKİyyətdən 

istifadə, 

müİKİyyətçi 

olmadan 

bazar 

subyeKtlərin  nəzarəti  altında  həyata  Keçirilir.  İqtisadiyyatın  dövlət 

tənzimlənməsi  sosial  siyasət  sahəsində  birbaşa,  xüsusi  istehsal 

seKtorunda  isə  dolayı  formada  yÜKSƏK  vergilər  vasitəsilə  özünü 

göstərir. Bundan əlavə, İsveçdə dövlət seKtorunun payı yÜKSƏKdir, 

məşğul  olan  əhalinin  xüsusi  çəKİsi,  digər  inKİşaf  etmiş  öİKƏlərin 

analoji  göstəricisindən  İKİ  dəfə  artıqdır.  İqtisadiyyata  dövlətin 

müdaxiləsini 

ƏKS 

etdirən  göstərici,  dövlət  xərclərinin  ümumi  milli 

məhsulunda  olan  hissəsidir.  1982-ci  ildə  İsveçdə  bu  göstərici  68, 

AFR-də,  İngiltərədə,  İtaliyada  və  Fransada  47-54  faiz  təşKİl  edib, 

ABŞ-da  isə  bu  göstərici  38  faiz  olub.  Gös-  tərməK  lazımdır 

K

İ,

 

dövlət 

büdcəsinin 

həddən 

artıq 

yÜKİənməsi 

və 

vergi 

sahəsində 

qarmaqarışıqlar,  1989-cu  ildə  İsveçdə  dövlət  büdcəsinin  ümumi  milli 

məhsulda həcminin 62 faizə düşməsinə səbəb olmuşdur. 

Bazarın  bütün  modelləri  üçün  bazar  mexanizmi  ilə  dövlət 

tənzimlənməsinin  uyğunlaşması  səciyyəvidir.  Bazar  mexanizmi  ilə 

dövlət tənzimlənməsi arasındaKi nisbət ədalətli bölgü prinsiplərinə və 

iqtisadi  resurslardan  səmərəli  istifadə  edilməsinə  nail  olunması  üçün 

optimal  olmalıdır.  Bu  metodlar  bir-birinə  zidd  deyil,  əKsinə 

biri-digərini  tamamlayır.  Dövlət  bazar  iqtisadiyyatında  nə  istehsal 

etməK, nə qədər istehsal etməK, hansı qiymətlə və Kİmə satmaq Kİmi 

direKtiv  göstərişlər  vermir.  Ancaq  dövlət  həyata  Keçirdiyi  iqtisadi 

tədbirlər  vasitəsilə  tələb  və  təKİifə  tə'sir  göstərməK  iniKanına 

malİKdir.  Vergilərin  və  ya  faiz  dərəcələrinin  artması  son  nəticədə 

təKİifin həcminə və eyni zamanda cari tələbin Kəmiyyətinə tə'sir edir. 

Dövlət  təsbit  edilmiş  qiymətlər  qoymaqla  qiymətin  əmələ  gəlməsi 

prosesinə müdaxilə edir. 

Bazarın  sosial-demoKrat  modelində  dövlət  öz  vəsaitlərini,  iş 

qüiA/^əsinin  təKrar  istehsalını  tə'min  edən  dövlət  seKtoru 

müəssisələrinə  qoyur.  Buraya  təhsil,  səhiyyə  və  bir  sıra  sosial  sfera 

sahələri  daxildir.  Bu  modeldə  işçilərin  ixtisaslarının  artırılmasına  və 

yenidən hazırlanmasına xüsusi fİKİr verilir. Əsas ağırlıq işsizliyə görə 

müavinətlərin  verilməsi  üzərinə  deyil,  işçilərin  ixtisaslarının 

artırılmasına  düşür.  Belə  Kİ,  İsveçdə  məşğulluğun  səviyyəsinin 

yÜKSƏİdilməsinə  yönəldilən  büdcə  xərclərinin  3/4  hissəsi  iş 

qüvvəsinin  Keyfiyyətinin  artırılmasına  sərf  olunur.  Fransada, 

İspaniyada, İrlandiyada tam məşğulluğun müdafiəsi üçün sərf olunan 

büdcə  xərclərinin  1/5  hissəsindən  2/5  hissəsinə  oədəri  fəhlələrin 

ixtisaslarının yÜKSƏİdilməsinə, yerdə qalan hissəsi isə iş- 204 

---