SosiaL-demoKrat bazar modelinin xaraKterİK xüsusiyyətləri
sizliyə görə müavinətlərin verilməsinə ayrılır. ABŞ-da bu göstərici 1/4 hissəni
təşKİl
edir.
Digər bazar modellərindən fərqli olaraq, İsveç bazar modelində,
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində çalışan fəhlələrin əməK haqları
arasındaKi fərq o qədər böyÜK deyil. Misal üçün 80-ci illərin
axırlarında sənayedə çalışan qadınların əməK haqqı. Kişilərin əməK
haqlarından İsveçdə 10 faiz geri qalırdısa, İtaliyada, Norveçdə,
DanimarKada 15-16, Fransada, Finlandiyada, BelçİKada, AFR-də,
İngiltərədə 20-30, Yaponiyada isə 50 faiz çox geri qalırdı.
Sosial-demoKrat və ya İsveç modeli daxilində sosial ideyaların
həyata Keçirilməsi yolunda atılan addımlardan biri də «Zəh-
mətKeşlər fondu» adlanan xüsusi fondun yaradılmasıdır.
Bu
fond
şirKətlərin mənfəətindən xüsusi vergilər və əməK haqqı fondundan
verilən əlavə ödəmələr hesabına maliyyələşdirilir. Yığılan vəsaitlər
səhmlərin və digər qiymətli Kağızların alınmasına sərf olunur.
«ZəhmətKeşlər fondu» fond birjasında qeydiyyatdan Keçən hər bir
şirKətin səhmlərinin 6 faizinə qədərini əldə edə bilər.
Bazar iqtisadiyyatının sosial-demoKrat modelində bir tərəfdən,
məşğulluğun müdafiəsi ilə sosial proqramların həyata Keçirilməsi
arasında, digər tərəfdən isə yÜKSƏK artım tempinə nail olunması,
səmərəliliyin yÜKSƏİməsi ilə inflyasiyaya qarşı mübarizə arasında
ziddiyyətlər mövcuddur. Bu ziddiyyətlərin dərinləşməsi bazarın bu
modelinin bir sıra
KÖK
I
Ü
cəhətlərinin təcrübədə pozulmasına gətirib
çıxarmışdır. Belə Kİ, əməK müqavilələrinin artıq ayrı-ayrı sahələr və
müəssisələr səviyyəsində bağlanılmasına başlanılmış, bir sıra dövlət
seKtoru müəssisələrinin özəlləşdirilməsi həyata Keçirilmiş, transfert
ödəmələrin və imtiyazların azaldılması halları olmuşdur.
§5. Azərbaycan üçün bazar iqtisadiyyatı
modelinin seçilməsi
Planlı təsərrüfatdan bazara Keçid dövründə, bazar iqtisadiyyatının
hansı modelindən təcrübədə istifadə edilməsi nəzəri və praKtİKİ
əhəmiyyət KƏsb edir. Bazar iqtisadiyyatına Keçidin
ÜK
illərində
bazarın hansı modelinin Azərbaycan reallığına daha çox uyğun
gəlib-gəlməməsi ayrıca bir problem Kİmi qarşıya qoyulub müzaKİrə
edilmirdi. Söhbət, ancaq bazar təsərrüfatının müxtəlif tiplərini, onun
hər hansı bir modelini ayırmadan planlı iqtisadiyyatdan bazar
iqtisadiyyatına Keçiddən gedirdi. Eyni zamanda bazara Keçidin
ÜK
dövrlərində Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatı-
205
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
nın amerİKan modelindən istifadə edilməsinə daha çox üstünlÜK
verilirdi. İnflyasiya və büdcə Kəsirinin aradan qaldırılmasını qarşısına
məqsəd qoyan monetarizm siyasəti dövlətin iqtisadiyyata ən az və
ehtiyatla müdaxilə etməsini nəzərdə tutur. Monetarizm- iqtisadiyyatda
pul amillərinin mühüm rol oynamasını göstərən stabilləşdirmə
nəzəriyyəsidir. Monetaristlər iqtisadiyyatın tənzimlənməsini hər
şeydən əvvəl pulun həcmi, emissiyası, tədavüldə və ehtiyatda olan
pulun miqdarı üzərində dövlətin nəzarətində görürlər. İqtisadi
islahatların
ÜK
illərində bir çoxları göstərirdilər
Kİ,
bazar öz-özünə
iqtisadiyyatın bütün problemlərini həll etməyə, disproporsiyaları
aradan götürməyə, struKtur dəyişİKİİKİə- rini həyata Keçirməyə
qadirdir. Buna görə də iqtisadiyyatın nə- inKİ fiəddən artıq
dövlətləşməsinin qarşısını almaq, hətta dövlətin iqtisadiyyata
müdaxiləsini minimuma endirməK lazımdır. Dövlətin iqtisadi
siyasətində belə bir Kursun həyata Keçirilməsi nəticəsində, mövcud
olan pulsuz təhsil və səhiyyə sistemi tədricən aradan qaldırılır və bu
sahələrdə Kommersiya prinsiplərindən geniş istifadə edilməsinə
başlanılırdı. Sosial-siyasət isə əhalinin ən Kasıb və ən aşağı səviyyədə
yaşayan hissəsinə KÖməK edilməsinə yönəldilirdi.
Müəyyən vaxt KeçdİKdən sonra,
«
ŞOK
terapiyası »nın iqtisadiyyatda
xoşagəlməz nəticələr verməsi aydın olduqda, mə'lum oldu Kİ, nəinKİ
əhalinin ƏKsər hissəsinin maddi vəziyyəti pisləşmiş, hətta səhiyyə və
təhsil sahələrinin, bütövlÜKdə sosial sferanın maliyyə imKanları ağır
vəziyyətə düşmüşdür. Artıq bu dövrdə sosial sferanın müdafiəsi üçün
KonKret tədbirlər görülməKİə yanaşı, iqtisadi ədəbiyyatda bazar
iqtisadiyyatının modelləri haqqında fi- Kİrlər söylənilməyə və bu
modellərin hansının Azərbaycan üçün daha yönümlü olması tədqiq
edilməyə başlanıldı. Hələ o dövrdə göstərildi Kİ, Azərbaycan reallığı
üçün
amerİKan
(liberal)
modelinin
istifadə
edilməsi
qeyri-mümKÜndür və sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatının
yaradılmasına doğru addımlar atılması məqsədəuyğundur.
Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatının amerİKan modelinin tətbiq
edilməsi səbəbini onunla izah etməyə çalışırlar Kİ, 70 il ərzində bizdə
cəmiyyət hesabına yaşama (sosial müftəxorluq) prinsipi hÖKm sürüb,
hal-hazırda bunu düzəltməK lazımdır. İndi cəmiyyətin hər bir üzvü
sahibKar, müİKİyyətçi olmaqla, AmerİKa vətəndaşları Kİmi, özlərinin
şəxsi tələbatlarını öz gücləri hesabına ödəməlidirlər, yə'ni bu
cəmiyyətdə hərə öz gücünə arxalanmalıdır.
Əlbəttə, bazar təsərrüfatına Keçid müəyyən dərəcədə cəmiyyət
hesabına yaşama (sosial müftəxorluq) prinsipini aradan qaldırır.
206