Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Rəqabat va inhisar 

rılmasını  zəruri  edir.  Ə

KS

  təqdirdə  iqtisadiyyatın  dünya  iqtisadi 

inKİşafından  geri  qalması  prosesi  müşahidə  olunar.  Rəqabət 

nəticəsində  məhsulun  Keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılmasına,  dünya 

bazarına  rəqabət  qabiliyyətli  məhsulla  çıxmağa  imKan  yaranır. 

Rəqabət  nəticəsində  məhsul  vahidinə  material  məsrəfləri  istehsalçı 

tərəfindən  aşağı  salınır  və  nəticədə  həm  istehsalın  həm  də  bütöv- 

lÜKdə  iqtisadiyyatın  səmərəliliyi  yÜKSəlir.  Bu  isə  nəticə  e'tibarı  ilə 

istehlaKçıların  tələbatlarını  mövcud  resurslardan  səmərəli  istifadə 

etməKİə  daha  dolğun  ödənilməsinə  şərait  yaradır.  Digər  tərəfdən 

rəqabət təsərrüfat subyeKtlərini məcbur edir Kİ, istehsal güclərinin bir 

hissəsini  ehtiyatda  saxlasınlar.  Daha  əlverişli  bazar  şəraiti  yaranan 

Kİmi  həmin  ehtiyatda  olan  resursları  istehsala  cəlb  etməKİə  özləri 

üçün  əlverişli  istehsal  və  bazar  şəraiti  yaratsınlar.  Qərb  öİKƏlərinin 

təcrübəsi  göstərir  Kİ,  istehsal  güclərinin  bir  hissəsinin  ehtiyatda 

saxlanması  rəqabət  mübarizəsində  məhv  olmamaq  zərurətindən  irəli 

gəlir. 

Rəqabət  həmçinin  istehsalçılarla  istehlaKçılar  arasında  təzahür 

edir.  Bunun  da  məzmunu  satıcının  alıcı  üzərində  hÖKmranlığı-  na, 

bazarın  istehsalçıların  inhisarına  çevrilməsinə  və  s.  yol  ver- 

məməKdən ibarətdir. 

Rəqabətin  tarixən  sadə  əmtəə  istehsalı  şəraitində  meydana 

gəlməsinə  baxmayaraq  o,  iri  maşınlı  istehsal  şəraitində  də  iqtisadi 

inKİşafın həlledici amillərindən biri Kİmi çıxış edir. İri maşınlı istehsal 

şəraitində  o,  təKCƏ  fərdi  istehsalçılar  arasındaKi  rəqabət  şəKİində 

deyil, həmçinin sahədaxili və sahələrarası rəqabət Kİmi də çıxış edir. 

Sahədaxili  rəqabət  eynitipli  fəaliyyət  növü  ilə  məşğul  olan  təsərrüfat 

subyeKtləri  arasında,  sahələrarası  rəqabət  isə  müxtəlif  sahələrə  daxil 

olan,  laKİn  müəyyən  məKan  daxilində  olan  bazar  subyeKtlərinin 

bəhsləşməsi Kimi təzahür edir. 

Bazar  sisteminə  malİK  bütün  öİKƏlərdə,  xüsusilə  də  Keçid 

dövrünü yaşayan hər bir öİKədə rəqabətin ədalətli aparılması iqtisadi 

inKİşafda  əhəmiyyətli  rola  malİKdir.  Bu  öİKƏlərdə  təsərrüfat 

subyeKtləri  arasında  rəqabət  aparmaq  ənənəsinin  olmaması  haqsız 

rəqabətə  gətirib  çıxarır  Kİ,  bu  da  nəticədə  əsas  e'tibarı  ilə  istehsalın 

inKişafını stimullaşdırmaq əvəzinə ona mane olan bir amil Kİmi çıxış 

edir. 

Bazar  sisteminə  malİK  öİKƏlərdə  rəqabətdə  ədalətsizliyə  yol 

verməməK  üçün  «Haqsız  rəqabət  haqqında»  qanun  qəbul  edilir. 

Haqsız  rəqabət  dedİKdə,  bazar  subyeKtlərinin  ədalətsiz  üsullarla 

üstünlÜK  əldə  etməyə  yönəldilmiş,  bununla  da  digər  bazar  sub- 

yeKtlərinə (rəqiblərinə), yaxud onların işgüzarlıq nüfuzuna zərər vura 

bilən fəaliyyəti nəzərdə tutulur. 

Haqsız rəqabətə aşağıdamlar aid edilir: 

222 

---

Rəqabətin mahiyyəti və bazar iqtisadiyyatının inKişafında onun rolu 

-

 

rəqibin təsərrüfatının təqlidi; 

-

 

rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin gözdən salınması; 

-

 

rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinə müdaxilə; 

-

 

haqsız sahibKarlıq fəaliyyəti; 

-

 

haqsız işgüzarlıq davranışı; 

-

 

istehlaKçıların çaşdırılması. 

Bu  halların  qanunla  qarşısının  alınması  nəticə  e'tibarı  ilə  bazar 

subycKtlərinin əsassız üstünlÜK əldə etməK imKanını aradan qaldırır. 

Rəqabətin əsas müsbət cəhətlərindən biri də bütövlÜKdə cəmiyyət 

miqyasında  biznesi  canlandırmaq,  stimullaşdırmaq  və  səmərəliliyini 

yÜKSəltməKdir.  Xüsusilə  iqtisadi  inKişafında  bazar  münasibətlərinə 

Keçidi öz qarşısına  məqsəd qoyan hər bir öİKənin  iqtisadiyyatı üçün 

rəqabət  mühitinin  yaradılması  əhəmiyyətli  rola  malİKdir.  Keçmiş 

İttifaqa  daxil  olan  öİKələrdə,  o  cümlədən  Azərbaycanda  da  bazar 

münasibətlərinə 

Keçidin 

müvəffəqiyyətliliyi 

bazar 

mühitinin 

formalaşması ilə, bazarın elementlərinin fəaliyyəti ilə müəyyən olunur. 

Bazar elementlərindən biri olan rəqabətin formalaşması xüsusi və azad 

sahibKarlığın  inKİşaf  etdirilməsi,  iqtisadiyyatda  dövlətin  və 

istehsalçıların  inhisarçı  mövqeyinin  aradan  qaldırılması  ilə  müəyyən 

olunur.  Uzun  illər  inzibati-  amirlİK  sistemi  şəraitində  mövcud  olan 

Azərbaycan  iqtisadiyyatını  düşdüyü  böhranlı  vəziyyətdən  çıxarmaq 

üçün  Keçid  dövrünün  mühüm  problemlərindən  biri  olan  dövlət 

müİKİyyətinin özəlləşdirilməsi yolu ilə müİKİyyətin çoxnövlüyünə və 

təsərrüfat fəaliyyətinin azadlığına nail olmaqla rəqabətə əlverişli şərait 

yaradılmalıdır. 

§2. Rəqabətin tipləri və modelləri 

Bazar  rəqabətdən  asılı  olaraq  2  əsas  tipə  ayrılır:  azad  rəqabətli 

bazar  (mÜKəmməl  rəqabət)  və  qeyri-mÜKəmməl  rəqabət,  bu  da 

inhisarçı oliqapolİK və inhisarçı rəqabət bazarlarına ayrılır. 

Məhsulların  reallaşması  şərtlərinə,  əsasən  onların  qiymətlərinə 

bazarın  iştiraKçılarının  təsir  göstərməK  imKanları  olmadığı  bazar 

rəqabətli  olur.  Bu  cür  bazarı  azad  və  ya  xalis  rəqabətli  bazar 

adlandırırlar. Azad rəqabətli bazar aşağıdaKi əlamətlərlə səciyyələnir: 

a)

 

satıcılar 

və 

alıcılar  o  qədər  çoxdur 

K

İ ,

 

onların  heç  biri 

və 

heç  bir 

qrupu  bazar  proseslərinə,  əsasən  də  qiymətlərə  təsir  gös-  tərməK 

qabiliyyətinə malİK deyillər; 

b)

 

bütün satıcılar tərəfindən satış üçün əmtəənin fərdi xaraK- teristİKalarını, 

xüsusi əmtəə nişanları və marKalarını ƏKS etdir- 

223 

---