Rəqabat va inhisar
rılmasını zəruri edir. Ə
KS
təqdirdə iqtisadiyyatın dünya iqtisadi
inKİşafından geri qalması prosesi müşahidə olunar. Rəqabət
nəticəsində məhsulun Keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, dünya
bazarına rəqabət qabiliyyətli məhsulla çıxmağa imKan yaranır.
Rəqabət nəticəsində məhsul vahidinə material məsrəfləri istehsalçı
tərəfindən aşağı salınır və nəticədə həm istehsalın həm də bütöv-
lÜKdə iqtisadiyyatın səmərəliliyi yÜKSəlir. Bu isə nəticə e'tibarı ilə
istehlaKçıların tələbatlarını mövcud resurslardan səmərəli istifadə
etməKİə daha dolğun ödənilməsinə şərait yaradır. Digər tərəfdən
rəqabət təsərrüfat subyeKtlərini məcbur edir Kİ, istehsal güclərinin bir
hissəsini ehtiyatda saxlasınlar. Daha əlverişli bazar şəraiti yaranan
Kİmi həmin ehtiyatda olan resursları istehsala cəlb etməKİə özləri
üçün əlverişli istehsal və bazar şəraiti yaratsınlar. Qərb öİKƏlərinin
təcrübəsi göstərir Kİ, istehsal güclərinin bir hissəsinin ehtiyatda
saxlanması rəqabət mübarizəsində məhv olmamaq zərurətindən irəli
gəlir.
Rəqabət həmçinin istehsalçılarla istehlaKçılar arasında təzahür
edir. Bunun da məzmunu satıcının alıcı üzərində hÖKmranlığı- na,
bazarın istehsalçıların inhisarına çevrilməsinə və s. yol ver-
məməKdən ibarətdir.
Rəqabətin tarixən sadə əmtəə istehsalı şəraitində meydana
gəlməsinə baxmayaraq o, iri maşınlı istehsal şəraitində də iqtisadi
inKİşafın həlledici amillərindən biri Kİmi çıxış edir. İri maşınlı istehsal
şəraitində o, təKCƏ fərdi istehsalçılar arasındaKi rəqabət şəKİində
deyil, həmçinin sahədaxili və sahələrarası rəqabət Kİmi də çıxış edir.
Sahədaxili rəqabət eynitipli fəaliyyət növü ilə məşğul olan təsərrüfat
subyeKtləri arasında, sahələrarası rəqabət isə müxtəlif sahələrə daxil
olan, laKİn müəyyən məKan daxilində olan bazar subyeKtlərinin
bəhsləşməsi Kimi təzahür edir.
Bazar sisteminə malİK bütün öİKƏlərdə, xüsusilə də Keçid
dövrünü yaşayan hər bir öİKədə rəqabətin ədalətli aparılması iqtisadi
inKİşafda əhəmiyyətli rola malİKdir. Bu öİKƏlərdə təsərrüfat
subyeKtləri arasında rəqabət aparmaq ənənəsinin olmaması haqsız
rəqabətə gətirib çıxarır Kİ, bu da nəticədə əsas e'tibarı ilə istehsalın
inKişafını stimullaşdırmaq əvəzinə ona mane olan bir amil Kİmi çıxış
edir.
Bazar sisteminə malİK öİKƏlərdə rəqabətdə ədalətsizliyə yol
verməməK üçün «Haqsız rəqabət haqqında» qanun qəbul edilir.
Haqsız rəqabət dedİKdə, bazar subyeKtlərinin ədalətsiz üsullarla
üstünlÜK əldə etməyə yönəldilmiş, bununla da digər bazar sub-
yeKtlərinə (rəqiblərinə), yaxud onların işgüzarlıq nüfuzuna zərər vura
bilən fəaliyyəti nəzərdə tutulur.
Haqsız rəqabətə aşağıdamlar aid edilir:
222
Rəqabətin mahiyyəti və bazar iqtisadiyyatının inKişafında onun rolu
-
rəqibin təsərrüfatının təqlidi;
-
rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin gözdən salınması;
-
rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinə müdaxilə;
-
haqsız sahibKarlıq fəaliyyəti;
-
haqsız işgüzarlıq davranışı;
-
istehlaKçıların çaşdırılması.
Bu halların qanunla qarşısının alınması nəticə e'tibarı ilə bazar
subycKtlərinin əsassız üstünlÜK əldə etməK imKanını aradan qaldırır.
Rəqabətin əsas müsbət cəhətlərindən biri də bütövlÜKdə cəmiyyət
miqyasında biznesi canlandırmaq, stimullaşdırmaq və səmərəliliyini
yÜKSəltməKdir. Xüsusilə iqtisadi inKişafında bazar münasibətlərinə
Keçidi öz qarşısına məqsəd qoyan hər bir öİKənin iqtisadiyyatı üçün
rəqabət mühitinin yaradılması əhəmiyyətli rola malİKdir. Keçmiş
İttifaqa daxil olan öİKələrdə, o cümlədən Azərbaycanda da bazar
münasibətlərinə
Keçidin
müvəffəqiyyətliliyi
bazar
mühitinin
formalaşması ilə, bazarın elementlərinin fəaliyyəti ilə müəyyən olunur.
Bazar elementlərindən biri olan rəqabətin formalaşması xüsusi və azad
sahibKarlığın inKİşaf etdirilməsi, iqtisadiyyatda dövlətin və
istehsalçıların inhisarçı mövqeyinin aradan qaldırılması ilə müəyyən
olunur. Uzun illər inzibati- amirlİK sistemi şəraitində mövcud olan
Azərbaycan iqtisadiyyatını düşdüyü böhranlı vəziyyətdən çıxarmaq
üçün Keçid dövrünün mühüm problemlərindən biri olan dövlət
müİKİyyətinin özəlləşdirilməsi yolu ilə müİKİyyətin çoxnövlüyünə və
təsərrüfat fəaliyyətinin azadlığına nail olmaqla rəqabətə əlverişli şərait
yaradılmalıdır.
§2. Rəqabətin tipləri və modelləri
Bazar rəqabətdən asılı olaraq 2 əsas tipə ayrılır: azad rəqabətli
bazar (mÜKəmməl rəqabət) və qeyri-mÜKəmməl rəqabət, bu da
inhisarçı oliqapolİK və inhisarçı rəqabət bazarlarına ayrılır.
Məhsulların reallaşması şərtlərinə, əsasən onların qiymətlərinə
bazarın iştiraKçılarının təsir göstərməK imKanları olmadığı bazar
rəqabətli olur. Bu cür bazarı azad və ya xalis rəqabətli bazar
adlandırırlar. Azad rəqabətli bazar aşağıdaKi əlamətlərlə səciyyələnir:
a)
satıcılar
və
alıcılar o qədər çoxdur
K
İ ,
onların heç biri
və
heç bir
qrupu bazar proseslərinə, əsasən də qiymətlərə təsir gös- tərməK
qabiliyyətinə malİK deyillər;
b)
bütün satıcılar tərəfindən satış üçün əmtəənin fərdi xaraK- teristİKalarını,
xüsusi əmtəə nişanları və marKalarını ƏKS
etdir-
223