|
Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Qlobal iqtisadi problemlər
fəlaKətin baş vermosi istehsalın təmərıcüzləşdiyi
və
əhalinin daha sıx olduğu
yerlərdə daha böyÜK faciələrə səbəb ola bilər.
GələcəKclə Azərbaycanın nəhəng neft istehsalçısına çevrilməsi
gözlənilir. Bunun üçün respublİKanın nəqliyyat sisteminin və
KommunİKasiya xətlərinin tamamilə yenidən qurulması tələb olunur.
RespublİKamızda mövcud olan təbii fəlaKət növləri dəqiq və hərtərəfli
öyrənilməKİə aparılmalıdır.
Artıcı müstəqil innişaf yoluna başlamış respublİKamızın da həll etməli
olduğu problemlər arasında qlobal iqtisadi problemlər də xüsusi
əhəmiyyət KƏsb edir. İndi eı
respublİKamızın
milli iqtisadiyyatının formalaşması və onun dün
ya
iqtisadiyyatına
inteqrasiya olması üçün törədə biləcəyi çətinlİK-
ləri
cpıbaqcadan görməK
və aradan qaldırmaq, hazırda Keçid iqtisa
diyyatı
şəraitində ən ümdə
vəzifələrdən biri olmalıdır.
Hal-hazırda Azərbaycan RespublİKası eKoloji tarazlığın pozulması
baxımından dünyanın ən bərbad regionlarından biri hesab
olunmalıdır. Eı-cstensiv iqtisadi siyasət nəticəsində öİKəmizin
ərazisi
nin
40 faizdən çoxu su və
KÜ
I
ƏK
eroziyasına məruz qalmış, 1100
heı-ctardan çox ərazidə şorlaşma getmiş, 17 min heı-ctar torpaq sahəsi
isə məhsuldarlıq baxımından tamam sıradan çıxmışdır. Bütün bunların
nəticəsində öİKəmizdə adambaşına düşən ƏKİn sahələrinin micıdarı
1958-ci ildəKİ 0,38 heı-ctardan 0,18 hentara enmişdir. Bu da Keçmiş
İttifaq üzrə orta göstəricidən 4 dəfə azdır.
Ə
K
İ
IIÇ
İİİ
K
dövriyyəsində olan torpaqlarımızın çox hissəsi zəhərli
vasitələrin, bə’zi hallarda isə tətbiqi qadağan olunmuş preparatların
işlədilməsi nəticəsində ərzaq məhsullarının yetişdirilməsi üçün
yararsız hala salınmışdır. Kür-Araz hövzəsində bütün
ƏKİn
sahələrinin
münbitliyi xeyli azalmışdır. Bunu isə bir neçə onil- lİKİərə və milyard
manatlarla maliyyə vəsaitləri hesabına bərpa et- məK mümıcündür.
Su hövzələrimiz həm respubliıca daxilində, həm də sərhəd
zonalarında güclü çirıdənmə nəticəsində, deməK olar
Kİ,
tamamilə
yararsız hala düşmüş və bu proses hal-hazırda davam etməKdədir.
Hər il respublİKamızın su hövzələrinə orta hesabla 350-380 milyon
Kubmetr təmizlənməmiş çirKİi su axıdılır. Bütün bunlar azmış
Kİmi
Zaqafqaziya su arteriyasının aşağı axarında yerləşən Azərbaycanın su
mənbələri. Kür və Araz çayları qonşular (xüsusən, bədnam Ermənistan
RespublİKası) tərəfindən güclü çirı-clənməyə mə’ruz qalır.
Gürcüstan RespublİKası ərazisində Tbilisi, Rustavi, Qardabani
şəhərlərinin sənaye, məişət tullantıları Kür çayını, Ermənistanın
Oıctemberyan, Eçrniadzin rayonlarının. Qafan və Yerevan şəhərlərinin
əKsər sənaye müəssisələrinin zəhərli tullantıları isə Araz
686
XXI əsrin astanasında Azərbaycan Respubliıcasımn qlobal iqtisadi problemlərin həllində mövqeyi
çayını hədsiz dərəcədə çirKİəndirir. Bu çayların Kənd təsərrüfatı
əhəmiyyətini nəzərə alsaq görərİK Kİ, nəinKİ sularımız, həm də ƏKİn
sahələrimiz güclü çirKİənməyə mə’ruz qalır.
Deməli, bədnam qonşularımız bizimlə
təKCƏ
ərazi müharibəsi
deyil, həm də təbiət müharibəsi aparırlar.
Azərbaycan RespublİKası ərazisinin 12,9 faizi və ya 11082 Kv.Km.
sahəsi iqtisadiyyat üçün təhlÜKƏ yaradan eKzogen-geoloji proseslərinin
aKtivləşməsinə mə’ruz qalmışdır.
O
cümlədən, böyÜK təhlÜKƏ
yaradanlara: sürüşmələr (800 Kv.Km), sellər (1300
KV
.
Km), bataqlaşma
(1500 KV.Km), şoranlaşma (650
KV
.
Km), uçqunlar (500 KV. Km), daş
uçqunları (100
KV
.
Km) və s. aiddir. Respubli- Ka ərazisində
eKzogen-geoloji proseslərin aKtivləşməsi 243-dən çox sahədə - 21 şəhər, 2
qəsəbə, 220 Kənd yaşayış məntəqələrini və onlara yaxın yerləri əhatə edir.
Uzun illər vəhşicəsinə istismar nəticəsində tamamilə pozulan
eKoloji tarazlığın bərpasına birdən-birə nail olmaq mümKÜn deyildir.
Bunun üçün onun özülünün qoyulması ən tə’xirəsalınmaz
problemlərdəndir.
Bu
cəhətdən respublİKamızda qısa dövrdə ləngimədən qlobal iqtisadi
problemlərin həllinə dair aşağıdaKi tədbirlər görülməlidir.
Birincisi, istehsal olunan milli gəlir vahidinin təbii resurs tutumunun
aşağı salınması tə’min olunm.alıdır. T
ƏKCƏ
bunu deməK vacibdir Kİ,
respublİKada eKoloji gərginliyin artması məhsul istehsalı vahidinə
normadan artıq təbii resursların işlədilməsi nəticəsində baş vermişdir.
Onu deməliyİK Kİ, respublİKada istehsal, olunan milli gəlirin hər bir
manatına 1,8-2,0 Kubmetr su işlədilirsə, bu göstərici Keçmiş SSRİ-də
0,55-0,60 Kubmetr olmuşdur. RespublİKada milli gəlirin yÜKSƏK su
tutumluğu hər min manat milli gəlir istehsalına təxminən 30-35 Kubmetr
çirKİi su əmələ gəlməsinə və bərpa oluna bilən su ehtiyatlarının təxminən
46 faizinin istehsala cəlb edilməsinə səbəb olur.
Bu
da eıcoloji tarazlığın
pozulduğu bir respublİKa üçün çox yÜKSƏK göstərici deməK- dir. Onu
da deməliyİK
K
İ,
Keçmiş SSRİ-də bərpa oluna bilən su ehtiyatlarının 6
faizindən istifadə olunurdu.
Torpaq ehtiyatlarından eKstensiv istifadə nəticəsində xeyli
miqdarda sahələrimiz istifadə olunmaq üçün yararsız vəziyyətə
düşmüşdür. Belə
Kİ,
hər il mövcud suvarmadan torpaqların münbit-
ləşdirilməsi əvəzinə yeni suvarılan torpaq sahələri Kənd təsərrüfatı
dövriyyəsinə daxil edilmişdir. Bu da məhsuldar torpaqlarımızın
tamamilə yararsız vəziyyətə düşməsini gücləndirmişdir.
İKİncisi, bazar iqtisadiyyatına Keçid şəraitində milli gəlirin eKoloji
təmizliyini yÜKSəltməKİə
Ö
İ
KƏ
iqtisadiyyatına dəyən zərərin
687
Qlobal iqtisadi problemlər
minimuma endirilməsinə nail olmaq mümKÜndür. Belə Kİ, hər il orta
hesabla respublİKada (Keçmiş İttifaq əməK bölgüsü şəraitində) istehsal
olunan milli gəlirin həcmi 10-11 milyard rubl arasında baş verirdi. İstehsal
olunmuş milli gəlirin hər min rubluna görə təxminən atmosferə
180-185
Kiloqram zəhərli maddə, su hövzələrinə isə
30-35
Kubmetr çirKİi su
axıdılırdı. Nəticədə, ətraf mühitin çirKİənməsindən
Ö
İ
KƏ
iqtisadiyyatına
dəyən zərərin minimum illİK miqdarı təxminən milli gəlirin
30-35
faizi
qədər və ya da
3,3-3,8
milyard rubl təşKİl etmişdir.
Müqayisə üçün Keçmiş İttifaqda həmin göstərici milli gəlirin 15-20
faizi, ABŞ-da 5-6 faizi, Almaniyada 6-10 faizi qədər olmuşdur.
Belə bir vəziyyətdə respublİKa imKanları hesabına eKoloji böhrandan
çıxmasına uzun müddət və həm də investisiya qoyuluşu lazım gələcəKdir.
Buna görə də xarici iqtisadi əlaqələrin yaratdığı imKanlardan səmərəli
istifadə etməK lazımdır.
II
K
növbədə öİKənin sənaye struKturunu
təKmilləşdirməli, eKoloji baxımdan təmiz, az tullantılı sənaye sahələrinə
geniş imKan yaradılmalı, mövcud çirKİi sənaye sahələri isə yeni
texnologiya və təmizləyici qurğularla təmin olunmalıdır. Bu işdə
respublİKanın öz daxili potensialından da geniş istifadə edilməlidir.
Hazırda Azərbaycanda yÜKSƏK maşınqayırma və cihazqayırma
potensialı olmasına baxmayaraq təbiəti mühafizə avadanlığı istehsal edən
ixtisaslaşmış bir müəssisəmiz belə yoxdur.
Üçüncüsü, Zaqafqaziyada yerləşən respublİKaların təbiətimizin
çirKİənməsindəKİ
«xidmətlərini»
göstərməK,
dövlətlərarası
münasibətlərin indİKİ dövrdə beynəlxalq (sazişlər) qanunlar əsasında
qurulmasına nail olmaq gərəKdir.
Dördüncüsü, Keçmiş İttifaqdan miras qalmış deKİarativ xaraK- terli
qanunvericilİK aKtları, eKologiya sahəsində olan bütün normativlər yerli
şəraitin tələblərinə uyğun olaraq yeniləri ilə əvəz edilməlidir. Bazar
münasibətlərinə Keçid şəraitində həmin normativlərin tə'sir mexanizmini
tə’min etməK üçün onlar hərtərəfli əsaslandırılmalı, müxtəlif sahələr üzrə
diferensiallaşdırılmalıdır.
Beşincisi, Xəzər problemi də hazırKi dövrdə təcili olaraq həll
edilməlidir. Belə
Kİ,
son illər Xəzərin səviyyəsinin intensiv qalxması
nəticəsində
250
Kilometr sahil zolağı dağılmış, bir sıra yaşayış
məntəqələri, sənaye obyeKtləri sıradan çıxmış və təxminən
3,5-4
min
heKtar məhsuldar torpaq sahəsi Kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən
çıxarılmışdır.
Altıncısı, müstəqil respublİKamızda təbiətin mühafizəsi sahəsində
milli Kadrların hazırlanması üçün maddi-texnİKİ baza yara
688
XXI əsrin astanasında Azərbaycan RespublİKOSinın qlobal iqtisadi problemlərin həllində mövqeyi
dılmalıdır.
Bütün bunların vaxtında nəzərə alınması və həyata Keçirilməsi
şübhəsiz,
respublİKanın
müasir
eKoloji
böhran
vəziyyətindən
çıxarılmasına xeyli tə’sir göstərməKİə, onun müstəqillİK yolundaKi
addımlarının daha da möhKəmləndirilməsinə və sür'ətlə irəliləməsinə
böyÜK təKan olardı.
§4. Qlobal iqtisadi problemlarin həll olunmasında
elmi-texnİKİ tərəqqinin rolu
Müasir dövrdə təbiətlə cəmiyyət arasında və eləcə də beynəlxalq
aləmdə öİKələr arasında əmələ gələn ziddiyyətlərin həll edilməsi üçün
elmi-texnİKİ tərəqqinin mühüm rolu vardır. Elmi- texnİKİ tərəqqi təKcə
məhsuldar qüvvələrin yÜKSəldilməsindən ibarət olmayıb, o, həm də
cəmiyyətdə siyasi, iqtisadi, mədəni, təbii (bioloji) və s. proseslərlə bağlı
KÖK
I
Ü
dəyişİKİİKİərin baş verməsində həlledici rola malİKdir.
Hazırda elmi-texnİKİ inqilab və onun nəticələrindən hərtərəfli istifadə
olunması sayəsində elm, ictimai istehsalın inKİşafının aparıcı amilinə
çevrilmişdir.
Bu
baxımdan yeni cisim, maddə və materialların yaradılması,
yeni enerji mənbələrinin aşKar edilməsi, resursların işlədilməsinin və
qorunmasının yeni sistemlərinin formalaşması, istehsalın mütərəqqi
formalarının yaradılması, onun texnoloji cəhətdən modelləşdirilməsi,
Kİmyalaşdırma
və
biologiya
ilə
dərin
əlaqələrin
yaradılması,
ixtisaslaşdırılması,
ictimai
əməK
bölgüsünün
dərinləşməsi,
Kompüterləşdirilməsi, Kosmosun və dünya OKeanının istifadəyə
verilməsi və s. istiqamətlərdə ictimai istehsalın inKİşafına tə’sir edir.
Bazar iqtisadiyyatına Keçid dövründə istehsalın maddi əsasında baş
verən Keyfiyyət və buna müvafiq Kəmiyyət dəyişİKİİKİəri bilavasitə
uzun dövr elmi-texnİKİ tərəqqinin inİKşafı ilə yaranmışdır.
Alimlərin qeyd etdİKİəri Kİmi son onillİKİərdə elm dünyanın insan
tərəfindən dərK edilmiş mühüm sahələrini xeyli dərinləşdirmiş və
bilİKİərimizi bir çox qanunauyğunluqlarla zənginləşdirmişdir.
Bu
aspeKtdən də müasir elmi-texnİKİ inqilaba aşağıdaKi amilləri aid etməK
olar:
-
elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsini;
-
ictimai əməK bölgüsünün get-gedə dərinləşməsini;
-
məhsuldar
qüvvələrin
bütün
ünsürlərinin
Keyfiyyətcə
yeniləşməsini,
-
informasiyanın iqtisadi və sosial əhəmiyyətinin yÜKSƏİdilməsi
689
Qlobal iqtisadi problemlər
VƏ KommunİKasiya vasitələrinin geniş şəbəKəsinin yaradılmasını və s.
Onu da deməliyİK Kİ, dünya miqyasında eKoloji şəraitin
dəyişilməsinə tə’sir göstərən amillər içərisində əsas yeri texnİKa
tutur. Əgər bir neçə onillİKİər bundan əvvəl planetdə qarşılıqlı
əlaqədə olan üç ünsürdən ibarət «təbiət - cəmiyyət - insan» sistemi
mövcud idisə, hazırda bu sistemə dördüncü ünsür «texnİKa» da
daxil olmuşdur.
Alimlər 2000-ci ilə qədər və sonraKi dövrdə inKİşaf perspeK-
tivlərini müəyyən edərKən, bu inKİşafın strateji istiqamətlərini,
elmi-texnİKİ
tərəqqi
əsasında
sosial-iqtisadi
iuKİşafm
sür’ətləndiril- məsini, cəmiyyətin həyatının bütün tərəflərinin
təKmilləşdi- rilməsi yollarını göstərmişlər. Hər şeydən əvvəl, bura
ictimai istehsalın maddi-texnİKİ bazasının KÖKÜndən yenidən
qurulması, iqtisadi münasibətlərin (istehsal münasibətlərinin)
təKmilləşdiril- məsi, insanın maddi rifahının yaxşılaşdırılması,
şəxsiyyətin hərtərəfli inKİşafı və mə’nəvi-mədəni səviyyəsinin daha
da yÜKsəl- dilməsi daxil edilməlidir.
Bu İnKİşaf istiqamətlərindən hər biri bilavasitə qlobal iqtisadi
problemlərlə, yə’ni cəmiyyət, təbiət və insanın qarşılıqlı fəaliyyəti
ilə sıx əlaqədədir.
Qlobal iqtisadi problemlər sistem Kİmi müxtəlif aspentlərdə, o
cümlədən sosial-iqtisadi, sosial-mədəni, elmi-texnİKİ aspeKtlərdə
təzahür edir.
İndi alimlər dünya miqyasında və milli çərçivədə cəmiyyətin
sosial-iqtisadi inKİşafının əsas istiqamətlərini işləyib hazırlayar-
Kən qarşıda duran ümdə vəzifələri seçib ayırırlar. XX əsrin sonu XXI
əsrin başlanğıcına olan dövrdə «ətraf mühitin qorunması», «təbii
ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi» sahəsində vəzifələri dəqiq
müəyyənləşdirmişlər.
Bura
daxildir:
təbiətin
mühafizəsi
tədbirlərinin səmərəliliyinin yÜKSəldilməsi, aztullantılı və
tullantısız texnoloji proseslərin geniş tətbiq edilməsi, təbii
ehtiyatlardan, xammaldan, materiallardan tamamilə və KompleKs
halda istifadə olunmasını tə’min qdəı^vətraf mühitə zərərli tə’sir
edən və ya bu tə’siri əhəmiyyətli dərqQədə azalda bilən
Kombinasiyalı istehsalatların meydana gəlməsi və onların
inKİşafının tə’min edilməsi.
Bunlarla yanaşı, cəmiyyətdə torpaqlardan səmərəli istifadə
olunmalı, su ehtiyatlarının,
bitKİ
və heyvanlar aləminin mühafizəsi
gücləndirilməlidir.
Bütün dünyada və eləcə də öİKəmizdə təbiətin mühafizəsi
probleminin həlli, müasir elmi-texnİKİ tərəqqiyə əsaslanaraq idarə
edilmə prosesini gücləndirməlidir.
Artıq XXI əsrin astanasında olduğumuz bir vaxtda fəla- Kətlərin acı
nəticələrinin bilavasitə iqtisadiyyata, insanın həyat
Qlobal iqtisadi problemlərin həll olunmasında elmi-texniıci tərəqqinin rolu
VƏ təsərrüfat fəaliyyətinə güclü ziyan yetirən bir problem Kİmi
öyrənilməsi az əhəmiyyət KƏsb etmir. Azərbaycanın gələcəKdə
nəhəng neft istehsalçısına çevrilməsi, öİKədə, yuxarıda deyildiyi
Kİmi, nəqliyyat sisteminin və KommunİKasiya xətlərinin tamamilə
yenidən cıurulmasmı tələb edir. Əvvəllər olduğu Kİmi, bu gün də
bazar iqtisadiyyatına Keçid şəraitində respublİKamız qlobal iqtisadi
problemlərin həllində dünyanın bütün dövlətləri ilə əməK- daşbq
etməyə hazırdır. Əsas həll edilməli problemlərdən olan elmi-
texniıci tərəqqinin sürətləndirilməsi, ETİ-nin nailiyyətləri, qabaqcıl
öİKƏlərin iqtisadi üstünlÜKİərini potensial imıcanları ilə bir-
ləşdirməKİə xammal, enerji, demoqrafiıc, ərzaq, qaçqınlıq və s.
problemlərin həlli ön plana çəıcilməlidir.
BeləlİKİə, qlobal iqtisadi problemlərin qısa təhlili bir daha sübut
edir Kİ, bunların əıcsəriyyəti cəmiyyət tərəfindən yaradılmış və
müəyyən mə'nada sivilizasiyanın «irsi xəstəliyidir».
Bu
«irsi
xəstəlİKİər» bəşəriyyətin öz varlığını təhlüıcə qarşısında qoyur.
Deməli, qlobal iqtisadi problemlərin tədqiqi bir daha inandırıcı
şoKİldə
sübut edir ıci, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri ilə istehsal
münasibətləri arasında ziddiyyətlər mövcuddur, bu ziddiyyətləri
vaxtında aşıcar etməıc və həll etməıclə bəşəriyyəti bu problemlərin
doğurduğu bəlalardan xilas etməıc mümıcündür.
691
VƏLİYEV TEYMUR SÜLEYMAN oğlu,
BABA YE V ƏLİCAN PİRİCAN oğlu və
MEYBULLAYEV
MƏMMƏDHƏSƏNXANLAR oğlunun
ümumi elmi redaktəsi ilə
IQTISADI
NƏZƏRİYYƏ
dərslik
Nəşriyyatın direktoru
Mətbəənin direktoru
Texniki redaktoru
Kompüter dizaynı
Kompüter operatoru
Korrektor
E.
A.Əliyev
S.O.Mustafayev
F.
Z.Kərimov
M.H.Xanbabayeva
A.E.Teymurov
S.D.Hüseynova
Yığılmağa verilib 03.01.2001. Çapa imzalanıb; 15.05.2001.
Formatı 70x100 F.ç.v. 43,25. Ş.ç.v. 50,6. Ofset kağızı.
Sifariş № 7^17 . Sayı 1000 nüsxə. Qiyməti müqavilə ilə.
«Çaşıoğln»
mətbəəsi
Bam ş., M.Müşfiq 2a.
Dostları ilə paylaş: |
|
|