Birja uə onun növləri
jarıın mənfəətini
təşKİl
edir.
Birjanın əmtəə, fond, valyuta, əməK birjaları Kİmi növləri vardır.
Əmtəə birjasında alqı-satqı əməliyyatları nümunələr və standartlar
əsasında topdansatış formasında (yəni iri həcmlərlə) həyata Keçirilir.
Birjanın yerinə yetirdiyi əməliyyatlara ticarət sövdələşmələri
bağlayanlar arasında vasitəçilİK etməK, satılmağa təKİif edilən
əmtəələrin əvvəlcədən eKspertizasını (müayinəsini) KeçirməK,
alqı-satqı ilə bağlı əməliyyatları sür'ətləndirməK və sa- dələşdirnıəK,
ticarət mübahisələrini həll etməK, istehsalın həcmi, məhsulun qiyməti,
faydalı xüsusiyyətləri haqqında məlumatları yaymaq və s. daxildir.
Əmtəə birjasında ticarət əməliyyatları onun ümumi yığıncağı
tərəfindən təsdiq edilmiş ticarət qaydalarına uyğun aparılır. KonKret
olaraq buraya sövdələşmələrin aparılması üsulları, əqdlərin növləri,
onların qeydə alınması və uçotu qaydaları, əmtəələrə məzənnə
qoyulması qaydası, birja ticarəti qaydalarını pozmağa görə
sanKsiyalar və s. öz ƏKSini tapır.
Birja öz fəaliyyətini birja ticarəti iştiraKçılarının (broKerlərin,
dilerlərin və s.) hüquq bərabərliyinin təmin edilməsi, sərbəst (bazar)
qiymətlərinin tətbiqi, birja ticarətinin aşKarlığı prinsipləri əsasında
həyata Keçirir. Əmtəə birjasının bütün üzvləri onun nizamnaməsinin
tələblərinə, birja ticarəti qaydalarına, onun ali idarəetmə orqanı olan
ümumi yığıncağın, habelə birja Komitəsinin qərarlarına əməl etməli,
birjanın nəzarət orqanlarına vaxtında və zəruri mə'lumatları
verməlidirlər. Birjanın üzvləri həmçinin onun fəaliyyəti haqqında
məxfi mə'lumatları və Kommersiya sirrini yaymağa görə mə'suliyyət
daşıyırlar.
Fond birjası dedİKdə, qiymətli Kağızların (səhmlərin, istiqrazların
və s.) alqı-satqısının həyata Keçirildiyi bazar başa düşülür. Fond
birjalarının başlıca vəzifəsi qiymətli Kağızların normal tədavülünün
təmin
olunmasından,
onların
məzənnəsinin
müəyyən-
ləşdirilməsindən və aşKarlandırılmasından, beləlİKİə də qiymətli
Kağız bazarının iştiraKçılarına lazımi şərait yaratmaqdan və onların
fəaliyyətini tənzimləməKdən ibarətdir. LaKİn müasir bazar
iqtisadiyyatının quruluşunda fond birjası daha yÜKSƏK - xalq
təsərrüfatı əhəmiyyətinə də malİKdir. Belə
K
İ,
sənayenin, Kənd
təsərrüfatının, ticarətin və xalq təsərrüfatının bir sıra digər sahələrinin
inKİşafına Kapital qoyuluşları üçün zəruri olan pul vəsaiti fond
birjaları vasitəsilə səfərbərliyə alınır.
Fond birjalarında qiymətli Kağızların alveri onlara olan tələb və
təKİifin təsiri altında tez-tez dəyişən birja Kursu əsasında həyata
Keçirilir. Öz növbəsində həmin Kursun səviyyəsinə qiymətli
Kağızlardan götürülən gəlirin (dividentin) və borc faizinin həcmi tə
213
Bazar infrastruKturu
sir göstərir.
Fond birjaları bazar iqtisadiyyatının ən əsas barometri rolunu
oynayır. İqtisadiyyatın inKİşafı dövründə qiymətli Kağızların Kursu
əsasən yÜKSəlir, tənəzzül, durğunluq və iqtisadi böhran zamanı isə
aşağı düşür. Bundan əlavə, birja Kursunun qalxıb-enməsi təKCƏ
iqtisadi şərait üzündən yox, siyasi səbəblərdən də (müharibə,
haKİmiyyət böhranı və s.) baş verə bilər.
Hazırda dünyada təqribən 200 fond birjası fəaliyyət göstərir
K
İ ,
bunlardan da aparılan əməliyyatların miqyasına görə ən iriləri və
məşhurları Nyu-YorK, London, ToKİo, FranKfurt birjalarıdır.
Bazar iqtisadiyyatı əsasən açıq iqtisadiyyat və azad sahibKar- lıq
prinsiplərinə əsaslandığına görə mövcud olan bütün fond birjaları
bir-birilə qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsir halında fəaliyyət göstərirlər.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində öİKƏİərarası valyuta ticarətinin əsas
hissəsi banKİar arasında,
Ö
İ
K Ə
daxilində isə banKİarla qeyri- banK
müəssisələri arasında aparılır. Bununla belə bu öİKƏlərdə valyuta
ticarətinin bir hissəsi valyuta birjalarının payına düşür və bu birjalarda
uyğun tələb və təKİifin müəyyən bir hissəsi ifadə olunur. LaKİn qeyd
etməK lazımdır
K
İ ,
bir çox öİKƏİərdə valyuta birjası vasitəsilə aparılan
ticarətin payı heç də çox deyildir. Məsələn, Qərbi Almaniyada
(birləşməmişdən əvvəl) 4 valyuta birjasının olmasına baxmayaraq,
burada valyuta ticarətinin cəmisi 10 faizi mərKəzləşmişdir. Valyuta
birjasında aparılan ticarət valyuta Kursu əsasında, yəni İKİ
bir-birindən fərqli pul vahidlərinin mübadilə nisbəti əsasında həyata
Keçirilir.
Valyuta Kursunun formalaşmasına öİKənin tə'diyə balansının
vəziyyəti və İnKİşafı böyÜK tə'sir edir. Mə'lumdur
K
İ ,
tə'diyə balansı
əsasən idxalla-ixracın nisbəti ilə müəyyən edilir, laKİn Kapitalın
hərəKəti və xidmətlərin mübadiləsi ticarət balansının qeyri-sabitliyini
müəyyən
qədər
pozur.
Bundan
əlavə,
valyuta
Kursunun
formalaşmasına dövlətin iqtisadi siyasəti də xeyli tə'sir edir.
Valyuta birjalarının mövcud olduğu öİKələrdə (heç də bütün
öİKələrdə belə birjalar yoxdur) valyuta bazarında həm azad, həm də
rəsmi valyuta Kursu fəaliyyət göstərir. Rəsmi Kurs əsasında dövlətin
bütün valyuta əməliyyatları həyata Keçirilir. Bu Kurs həm də valyuta
birjalarının iş saatından Kənar vaxt ərzində də həyata Keçirilən bütün
valyuta əməliyyatları üçün əsas rneVar sayılır.
Valyutanın azad Kursu banKİararası valyuta ticarəti sahəsində
tələb və təKİifin təsiri altında yaranır. Bu Kurs banKin tədiyə
qabiliyyətindən, onun vəsaitinin dövretmə xüsusiyyətindən.
214