Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Azərbaycan üçün bazar iqtisadiyyatı modelinin seçilməsi 

Ancaq problemin belə bir səpKİdə qoyulması - hər bir şəxs sahib- Kar, 

müİKİyyətçi  olmaqla  öz  gücünə  arxalanmalıdır  -  məsələnin  həllini 

çətinləşdirir.  Əgər  hər  bir  şəxs 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisənin  sahibi,  bazar 

münasibətlərinin  müstəqil  subyeKti  olarsa,  onda  məsələnin  belə  bir 

səpKİdə qoyuluşu düzgündür. Amma mə'lumdur Kİ, əhalinin böyÜK 

bir  hissəsi  -  iri,  orta  və  qismən 

K

İ

Ç

İ

K 

müəssisələrdə  çalışanlar,  büdcə 

hesabına  yaşayanlar  sahibnar  olmaq  imKanından  məhrumdurlar. 

Əhalinin  məhz 

K

İ

Ç

İ

K 

bir  hissəsi  özlərinin  şəxsi  istehsallarını  təşKİl 

etməKİə,  sahibnar,  müİKİyyətçi  olmaqdan  ötrü  lazım  olan  iİKİn  pul 

Kapitallarına  malİKdirlər.  Ona  görə  də  belə  bir  şüarı  -  hər  bir  şəxs 

sahibKar  olmaqla  öz  gücünə  arxalanmalıdır  -  Azərbaycan  reallığında 

hal-hazırda  həyata  KeçirməK  qeyri-  mümKÜndür,  BeləlİKİə, 

Azərbaycanda  əhalinin  ƏKSər  hissəsi  öz  gücünə  arxalana  bilməz  və 

Keçid  dövründə  onlara  dövlət  tərəfindən  sosial  yardırplar 

göstərilməlidir. 

Liberal  bazar  modelinin  fərqləndirici  me'yarlarından  biri  olan 

dövlətin  iqtisadiyyata  müdaxilə  etməməsi  və  ya  məhdud  dərəcədə 

müdaxilə etməsi bizim 

Ö

İ

KƏ 

üçün bir çox cəhətlərə görə məqsədəuyğun 

deyil,  Əvvəla,  bazara  Keçid  iqtisadiyyatı  şəraitində  dövlətin 

tənzimləyici rolu, artıq bərqərar olmuş bazar iqtisadiyyatına  nisbətən 

yÜKSƏK  olmalıdır.  Belə 

Kİ, 

Keçid  dövründə  iqtisadiyyatda 

özəlləşdirmə  prosesi  həyata  Keçirilir,  bazar  infrastruKturu  yaradılır, 

yeni qiymət sistemi formalaşır. Bundan əlavə, iqtisadiyyatda struKtur 

dəyişİKİİKİəri  baş  verir.  Bütün  bu  proseslərin  həyata  Keçirilməsində 

dövlətin tənzimləyici rolu böyÜKdür. 

BeləlİKİə,  bazar  iqtisadiyyatının  amerİKan  modelinin  Azərbaycan 

üçün  seçilməsi,  bizim  tarixi  ən'ənələrimiz,  xalqımızın  mentaliteti, 

mövcud 

olan 

KonKret 

iqtisadi 

vəziyyətimiz 

baxımından 

qeyri-mümKÜndür.  Deməli,  Azərbaycanda  amerİKan  (liberal)  bazar 

modeli tətbiq edilə bilməz. 

Bu  onu  göstərir  Kİ,  Azərbaycan  üçün  bazar  iqtisadiyyatının 

modelini  seçərKən  alman  və  ya  İsveç  modellərindən  istifadə 

edilməlidir. Belə baxdıqda üstünlÜK İsveç modelinə verilə bilər, çünKİ 

bu  model  daha  çox  bizim  xalqımızın  mentalitetinə  uyğun  gəlir 

(ümumilİK,  KolleKtivlİK,  sosial  tələbatların  çox  hissəsinin  pulsuz 

dövlət  hesabına  ödənilməsinə  vərdiş  edilməsi).  İsveç  modeli  üçün 

xaraKterİK olan sosial ehtiyacların ödənilməsi məqsədilə əldə olunan 

gəlirlərin  yenidən  bölüşdürülməsi  bizim  əhalinin 

ƏK

-  sər  hissəsi 

tərəfindən böyÜK ruh yÜKSƏKİiyi ilə qarşılanardı.' 

İsveç modelinin üstünlÜKİəri ilə yanaşı, onun çatışmayan cəhətləri 

də vardır. Əgər 50-60-cı illər İsveçin inKİşafı üçün əlverişli sayılırdısa, 

artıq  70-80-cı  illərin  böhranlı  dövründə  ümumi  milli  məhsulun 

artımının azalması, sənaye məhsulunun aşağı düşməsi 

207 

---

Bazar iqtisadiyyatının modelləri 

müşahidə olunurdu. İstehsalın aşağı düşməsi, tə'diyə balansının pisləşməsi uzun 

illər ərzində dövlət büdcəsinin Kəsirli olmasına səbəb olmuşdur. 

1982-ci 

ildə bu 

Kəsir ümumi milli məhsulun artıq 

15 

faizini təşKİl edirdi. 

İKİnci  Dünya  müharibəsindən  sonra  İsveç  özünün  sənaye 

istehsalını  həm  daxili  bazarın,  həm  də  Qərbi  Avropa  öİKələrinin 

iqtisadiyyatının  bərpasına  yönəldilən  məhsulların  ixracı  hesabına  in- 

Kİşaf  etdirmişdir.  Sənaye  istehsalının  həcmi  50-ci  illərdə  İsveçdə  35 

faiz,  sonraKi  onillİKdə  isə  70  faiz  artmışdır.  Y

ÜKSƏK 

iqtisadi  artımın 

əldə  olunması  dövlət  seKtorunun  genişlənməsinə  və  bir  sıra  sosial 

islahatların həyata Keçirilməsinə imKan yaratmışdır. 

70-ci  illərin  durğunluq  dövründə  ümumi  milli  məhsulun  artım 

tempi  2  dəfə  azalmış,  sənaye  məhsulunun  həcminin  artması, 

ümumiyyətlə  dayanmışdır.  GöstərməK  lazımdır 

K

İ,

 

70-ci  illərin 

böhranı  enerji  böhranı  ilə  bağlı  olub,  neftin  dünya  bazarında 

qiymətinin  artması  ilə  əlaqədar,  ümumi  xaraKter  daşıdığına  görə  bir 

çox  Qərb  öİKələrində  mövcud  olmuşdur.  Eyni  zamanda  əgər  Qərbi 

Avropada  sənaye  məhsulunun  həcmi  1976-1982-ci  illər  ərzində 

təxminən  10  faiz  artmışdırsa,  İsveçdə  bu  göstərici  5  faiz  azalmışdır. 

İsveçdə  sənaye  istehsalının  həcminin  azalmasının  özünəməxsus 

səbəbləri  olmuşdur.  Bu,  İsveçdə  istehsal  olunan  əmtəələrin  dünya 

bazarlarında  rəqabət  qabiliyyətinin  aşağı  düşməsi  və  sosial  sahənin 

genişlənməsi ilə əlaqədardır. 

İsveç  iqtisadiyyatının  sosial  yönümlüyünün  artması  iş  qüvvəsinin 

baha  və  öİKədə  istehsal  olunan  əmtəələrin  qiymətlərinin  yÜKSƏK 

olmasına  səbəb  olmuşdur.  Transfert  ödəmələrin  geniş  tətbiq  edilməsi 

əhalinin  sosial  müdafiəsi  üçün  büdcədən  yÜKSƏK  vəsaitlərin 

ayrılmasını  tələb  edir 

K

İ,  bu  da  vergilərin  artırılmasına  tə'sir  göstərir. 

Bütün  bunlar  xərclərin,  ixrac  edilən  əmtəələrin  və  xidmətlərin 

qiymətlərinin  bir  neçə  dəfə  yÜKSəlməsinə  səbəb  olmuşdur.  Bunun 

nəticəsində İsveç müəssisələrinin dünya bazarlarında rəqabət aparması 

çətinləşmişdir. Bu da ixracın azalmasına, sənaye istehsalının həcminin 

aşağı düşməsinə tə'sir göstərmişdir. 

BeləlİKİə,  həm  əməK  haqqı,  həm  də  müxtəlif  sosial  ödəmələr 

hesabına  yÜKSƏK  həyat  səviyyəsinə  nail  olmaq  xərclərin  artmasına, 

qiymətlərin  yÜKSəlməsinə,  dünya  bazarlarında  əmtəələrin  və 

xidmətlərin  rəqabət  qabiliyyətinin  azalmasına  gətirib  çıxartmışdır. 

Müasir  dövrdə  İsveç  iqtisadiyyatının  səmərəliliyi  aşağı  düşür.  Bu, 

mənfəətin  böyÜK  hissəsinin  yenidən  bölüşdürülməsi  nəticəsində 

sahibKarlıq  fəaliyyətinin  stimullaşmasının  aşağı  düşməsi  və  sosial 

ehtiyacların  ödənilməsinə  yönəldilən  vəsaitlərin  artması  nəticəsində, 

investisiyalara sərf oluna biləcəK vəsaitlərin 

208 

---