SosiaL yönümlü bazar iqtisadiyyatı modeli
ter daşıyan sosial ödəmələrin payı ümumi milli məhsulda 40 faiz təşKİl
edir, bu da ABŞ və Yaponiyaya nisbətən 1,5 dəfə çoxdur. İstehsal
prosesində müvəqqəti və ya yaşına görə işləməyənlərə sosial yardımlar
göstərilir. Sosial məqsədlərin həll edilməsinə yönəldilən məcmu ictimai
xərclərin həcmi, sosial sığorta xərcləri də daxil olmaqla. Qərbi
Almaniyada ümumi milli məhsulun 1990-cı ildə 29,4 faizini (əhalinin
hər nəfərinə 11270 marKa) təşKİl edib.
AFR-də sosial proqramları həyata KeçirməK üçün, həcminə görə
dövlət büdcəsindən sonra İKİnci olan, sosial tə'minat fondu yaradılıb.
Bu fondun maliyyələşdirilməsi qarışıq xaraKter daşıyır, onun bir
hissəsi sahibKarların ödəmələri hesabına, digər hissəsi fəhlə və
qulluqçuların əməK haqlarından ayırmalar, üçüncü hissəsi isə dövlət
büdcəsindən verilən transfert ödəmələr hesabına həyata Keçirilir.
Sosial siyasətin əsas vəzifələrindən biri də əməK bazarına tə'- sir
göstərməndir. Burada əsas məqsəd məşğulluğun səviyyəsinin
yÜKSəldilməsinə nail olmaq, yeni iş yerlərinin açılmasına təKan
verməK, işsizliyin yarada biləcəyi mənfi nəticələri azaltmaq üçün
fəhlələrə maddi yardımlar və imtiyazlar göstərmən, fəhlələrin peşə
hazırlığını və ixtisaslarını yünsəltmən nəzərdə tutulur. Bazarın bu
modelində istehsalın idarə edilməsində fəhlələrin yaxından iştiranını
tə'min edən bütün dövlət və xüsusi müəssisələrdə istehsalat sovetləri
yaradılır, qəbul olunan bütün qərarlar əvvəlcədən bu sovetlərlə
məsləhətləşdirilir. AFR-in dağ-mə'dən sənayesində olan səhmdar
şirnətlərin nəzarət sovetlərinin tərnibi 11 nəfərdən ibarət olub paritet
(bərabər) əsasda 5 nəfər fəhlələrdən və 5 nəfər isə səhmdarlardan tərtib
edilir. 11-ci üzv isə səs çoxluğu ilə bu və ya digərlərindən seçilir.
Səhmdar şirnətlərin nəzarət sovetlərinə fəhlələrin daxil edilməsi,
onların artıq nəinni istehsalın idarə olunmasında, həm də şirnətlərin
rəhbərliyində iştiranını tə'min edir.
Almaniyada əhalinin ən az tə'minatlı hissəsinin iqtisadi və sosial
cəhətdən yaşayışını tə'min etmən üçün, innişaf etmiş sosial sığorta
sistemi mövcuddur. Bu ölnədə əhalinin tam məşğulluğunun tə'min
olunması hələ həyata Keçirilməyib. Bunun müxtəlif səbəbləri var.
Birincisi, 1985-1990-cı illər ərzində əhali qaçqınlar və KÖÇKÜnlərin
hesabına təqribən 1,7 mln. nəfər artmışdır. İnin- cisi, Almaniyanın
birləşməsi, onun şərq hissəsinin iqtisadiyyatının transformasiyası,
istehsalın yenidən qurulması və rəqabət qabiliyyəti olmayan
müəssisələrin bağlanması işsizlərin sayını artırmışdır. 1992-ci ilin
əvvəllərində neçmiş ADR-də iş yerlərinin sayı 35-40 faiz azalmışdır.
Hal-hazırda Almaniyada işsizlərin sayı 5 mln.-a yaxındır. Bir uşağı
olan fəhlələrə işsizliyə gö
199
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
rə verilən müavinətlərin həcmi, qanunda göstərilən bütün ödəmələr
çıxıldıqdan sonra, əməK haqcjının 68 faizini, yerdə qalan işsizlərə isə
63 faizini təşKİl edir. İşsizliyə görə yaradılan müavinət fondunun
formalaşmasında, sahibKarlar və fəhlələr xalis gəlirlərindən eyni
həcmdə ödəmələr KeçirərəK, onun yaradılmasında bərabər iştiraK
edirlər. Ödəmənin həcmi 4,3 faiz təşKİl edir. İşsizliyə görə verilən
müavinətin müddəti qurtardıqdan sonra, bu müavinəti almaq
hüququndan məhrum olmuş işsizlərə dövlət KÖməKİİK göstərir.
Övladı olan işsizlər əməK haqqının 58 faizi, övladı olmayan işsizlər isə
56 faiz həcmində dövlətdən yardım alırlar. İşsizliyə görə müavinət
fondundan fərqli olaraq işsizliyə görə yardım dövlət tərəfindən həyata
Keçirilir.
ABŞ
və Yaponiyada işsizliyə KÖməKİİK mövcud deyil.
Dövlətin sosial siyasətində çoxuşaqlı və uşaqlarını təK tərbiyə edən
ailələrə xüsusi diqqət yetirilir. Uşaqlar üçün verilən müavinətin həcmi
bir uşaq üçün 50 alman marnası, İKİncisi üçün 70- dən 130-a, üçüncüsü
üçün 140-dan 220-ə, sonram uşaqlar üçün isə 140-dan 240-a qədər
alman marnası təşKİl edir. Bir qayda olaraq, verilən müavinət
uşaqların 16 yaşınadəK həyata Keçirilir.
Əlbəttə, deməK olmaz Kİ, müasir sosial bazar iqtisadiyyatında həll
olunmamış problemlər yoxdur. Sosial və iqtisadi baxımdan əsas
problem cəmiyyətdə işsizliyin ləğv edilməsi, rəqabətin müdafiə
edilməsi, sosial məsələlərin ardıcıl və daha dolğun həyata
Keçirilməsidir. Sosial bazar iqtisadiyyatı modelinin təməlini təşKİl
edən iqtisadi və siyasi azadlığa, hər bir insanın, bütünlÜKdə
cəmiyyətin yÜKSƏK rifahına, sosial müdafiəyə və sosial ədalətə, sosial
dəyərlərə və demoKratiyaya eyni zamanda nail olmaq qeyri-
mümKÜndür. Sosial bazar iqtisadiyyatı - göstərilən məqsədlərin
həyata Keçirilməsi yolunda mövcud olan bazar modelinin ayrıca bir
növüdür.
§4. Sosial-demoKrat bazar modelinin
xaranterİK xüsusiyyətləri
Bazarın sosial-demoKrat modeli SKandinav öİKƏlərində və eyni
zamanda İspaniyada, Portuqaliyada, Yunanıstanda həyata Keçirilən
İqtisadi islahatların müxtəlif mərhələlərində öz ƏKSİni tapmışdır.
Bu
model üçün iqtisadi siyasət sahəsində sosial-demoKrat ideyalarının
üstünlÜK daşıması xaraKterİKdir. Bazarın bu modeli İsveç
təcrübəsində tətbiq edildiyinə görə, çox vaxt ona İsveç modeli də
deyirlər.
Sosial-demoKrat bazar modelində Kapitalizmin bir sıra əsas cə-
2C0