Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modeli
də dövlət müİKİyyəti daxilində də (poçt, dəmir yolu və s.) rəqabət
məhduddur. İqtisadiyyatın digər seKtorlarına gəldİKdə isə, rəqabət
prinsipi 0 vaxta qədər həyata Keçirilir Kİ, bu xalq təsərrüfatına heç bir
xələl gətirməsin. Rəqabətin məqsədi bazarlarda ren- tabelli olmayan
müəssisələrin sıxışdırılması, gələcəndə isə onların bağlanması və ya
istiqamətlərində müəyyən struKtur dəyi- şİKİİKİəri edilməsidir.
Rəqabətin inKİşafına tə'sir edən amillərdən biri də Qərbi
Almaniyada iri müəssisələrlə yanaşı, onun iqtisadiyyatının əsasını
təşKİl edən orta və xırda müəssisələrin olmasıdır. Bu müəssisələrdə
hal-hazırda bütün işləyənlərin 3/5 hissəsi çalışır. AFR-də yığılan
vergilərin təqribən yarısı, iqtisadiyyata qoyulan bütün investisiyaların
2/5 hissəsi, qabaqcıl təhsil ocaqlarında təhsil alanların 85 faizi orta və
xırda müəssisələrin payına düşür, AFR-in iqtisadiyyatında 90-cı illərin
əvvəllərində 2,1 mln. xırda və orta firmalar fəaliyyət göstərib, bunun
da böyÜK bir hissəsi, deməK olar Kİ, 1,7 mln. xırda (işçilərin sayı 9
nəfər olan) firmaların payına düşüb. Xırda və orta müəssisələrin çoxu
istehsal və sosial xidmət sahələrində mövcuddur. Bunların bir çoxu
ailə müİKİyyə- tindədir, BöyÜK bir hissəsini isə azad sənət
nümayəndələri - hə- Kİmlər, hüquqşünaslər, iqtisad və maliyyə
sahəsində məsləhətçilər, arxiteKtorlar, müəllimlər və digərləri təşKİl
edir.
Orta və xırda firmalar risKİi elmi-texnİKİ tədqiqatlar aparır, iş
qüvvəsinin müəyyən dərəcədə məşğulluğunu tə’min edir. Xırda və
orta firmalar innovasiya aKtivliyi ilə seçilir. Xalq təsərrüfatında
yaradılan 5 patentdən təxminən 4-ü bu firmaların payına düşür.
AFR-də xırda və orta istehsala yardım proqramı İKİ istiqamətdə
həyata Keçirilir. Birincisi, bu müəssisələrə iri Konsernlərə qarşı
rəqabətdə özlərinin spesifİK üstünlÜKİərini göstərmələri üçün
əlverişli şərait yaradılır, İKİncisi, vergi və digər sahələrdə onlara
imtiyazlar verilir.
Sosial bazar təsərrüfatı modelində dövlətin iqtisadiyyata
müdaxiləsi böyÜK əhəmiyyət Kəsb edir. Neoliberal iqtisadçılar liberal
iqtisadçılardan, dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin zəruriliyini
müdafiə etməsi ilə fərqlənirlər. Neoliberallar qeyd edirlər Kİ, dövlətin
məhz
passivliyi
üzündən
rəqabət
pozulur,
inhisarlar
öz
hÖKmranlıqlarından həddən artıq istifadə edirlər və bunun da
nəticəsində iqtisadiyyatda pozucu mənfi hallar baş verir. Dövlət
həyata Keçirdiyi sosial-iqtisadi siyasətində, iqtisadiyyata o vaxt
müdaxilə edir Kİ, bazar mexanizmi cəmiyyətdə istehsal amillərinin
optimal bölgüsünü və belə bölgünün optimal nəticələrini tə'min
etməsin. Dövlət eyni zamanda bazar mexanizminin normal fəaliyyətini
tə'min edən ümumi şərtləri formalaş-
197
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
dırır. Dövlətin iqtisadi siyasət funKsiyasına rəqabətin müdafiə və
inKİşaf etdirilməsi, yə'ni xırda və orta müəssisələrə yardım
göstərilməsi, iqtisadiyyatda struKtur dəyişİKİİKİərinin həyata
Keçirilməsi, təhsilin və elmi tədqiqatların inKİşafı, əməK bazarının
tənzimlənməsi tədbirləri daxildir. Tam və ya qismən dövlət müİKİy-
yətində olan müəssisələr əhalinin bir çox əmtəələrə və xidmətlərə olan
ictimai tələbatların ödənilməsini tə'min edir.
AFR-in iqtisadiyyatında dövlət seKtorunun payı çox böyÜK deyil.
Dövlət seKtoru milli sərvətin 30 faizini, əsas Kapitalın 30 faizdən
çoxunu, məşğul əhalinin 8 faizini, investisiyaların 18 faizini, ümumi
milli məhsulun 7 faizini (dövlətin ümumi milli məhsulda payı
Avstriyada - 26, Fransada - 20, İsveçdə - 14 faiz) təşKİl edir. 1985-ci
ildən öİKədə həyata Keçirilən özəlləşdirmə siyasəti nəticəsində bir çox
iri sənaye firmalarında dövlətin rolu sıfra endirilmişdir. Əgər 1982-ci
ildə dövlət müİKİyyətində 1000 müəssisə var idisə, 1989-cu ildə
onların sayı ancaq 33 olmuşdur. BeləlİKİə, AFR-də özəl seKtorla
yanaşı inKİşaf etmiş dövlət seKtoru fəaliyyət göstərir.
Bazarın alman modelində dövlət tənzimlənməsi ABŞ-a nisbətən
iqtisadiyyatın daha çox hissəsini əhatə edir və daha geniş dövlət
seKtoruna əsaslanır. Dövlətin məcmu xərcləri ümumi daxili məhsulun
təqribən 50 faizini təşKİl edir, bu ABŞ-a nisbətən 1,5 dəfə çox,
İsveçrəyə nisbətən isə azdır. Müəssisələrin fəaliyyətinin tənzimlənməsi
əsasən maliyyə və vergi tədbirləri vasitəsilə həyata Keçirilir. Burada
əsas rol Almaniyada mərKəzi banK sayılan, müstəqil federal banKa
məxsusdur. Alman federal banKinın həyata Keçirdiyi sosial-iqtisadi
vəzifələrə qiymətlərin səviyyəsini sabit saxlamaq, məşğulluğun
səviyyəsini yÜKSəltməK, xarici iqtisadi əlaqələrdə müvazinətə nail
olmaq, daimi iqtisadi artımı tə'min etməK daxildir. Alman federal
banKi qiymətlərin sabit qalmasına əsas məsələ Kİmi baxır, belə
K
İ,
pulun dəyərinin sabit qalması bazar təsərrüfatının normal fəaliyyətinə,
sabit iqtisadi artıma və məşğulluğun səviyyəsini yÜKSəltməyə tə'sir
göstərir. Son vaxtlar dövlətin struKtur siyasətində subsidiyaların rolu
artır.
Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modelinin əsas cəhətlərindən
biri də onun güclü sosial siyasət sisteminə malİK olmasıdır. Bu siyasət
əhalinin gəlirləri arasında mövcud olan fərqləri minimuma endirməK
məqsədilə dövlətin həyata Keçirdiyi yenidən bölgü siyasətini, sosial
tə'minat və sosial sığorta sisteminin yaradılmasını və İnKİşaf
etdirilməsini, minimum yaşayış həddinə tə'minat verilməsini, mənzil
təsərrüfatı sahəsinə subsidiyalar və imtiyazlar verməKİə sosial
yardımları əhatə edir. Sosial siyasət gəlirlərin yenidən bölgüsünə
əsaslanır.
AFR-də
vergilərin və mütləq xaraK-
198