Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Bazarın libérai modelinin spesifİK xüsusiyyətləri 

§2. Bazarın liberal modelinin spesifin 

xüsusiyyətləri 

KlassİK formada bazarın liberal modeli XX əsrin əvvəlindən 20- ci 

illərin  sonuna  qədər  mövcud  olmuşdur.  Bu  model  tənzimlənmənin 

Keynsçi  metodlarının  müharibədən  sonraKi  siyasətinin  gedişində 

müəyyən dəyişİKİİKİərə mə'ruz qalmışdır. Buna baxmayaraq, müasir 

dövrdə  də  onun  əsas  cəhətləri  -  daxili  bazarın  yÜKSƏK  olması,  iri 

inhisarların  timsalında  xüsusi  Kapitalın  möhKəm  mövqeyə  malİK 

olması, həmnarlar və fəhlə hərəKatının zəif olması saxlanılır. 

Mə'lumdur Kİ, bazarın modellərini müqayisə edərKən aşağıda- Ki 

Kateqoriyaları  nəzərə  almaq  lazımdır:  müİKİyyətin  forması;  dövlətin 

iqtisadiyyata  müdaxilə  etməsi  və  ya  etməməsi;  sosial  siyasətin 

xüsusiyyəti;  dövlət  müdaxiləsinin  səviyyəsini 

ƏKS

  etdirən  dövlət 

büdcəsinin ümumi milli məhsulda payı. 

MaKroiqtisadi səviyyədə tənzimləmə bazarın bütün modellərində 

mövcuddur, amma tənzimləmənin bu və ya digər motivi üs- tünlÜK 

təşKİl edə bilər. Tənzimləmənin müxtəlif mexanizmlərinin müqayisəli 

təhlili 

aşağıdaKi 

əlamətlərin 

seçilməsini 

müəyyən 

edir: 

Tənzimləmənin  obyeKtlərini  (təKİifə,  yə'ni  məcmu  istehsalın 

struKturu  və  həcminə  tə'sir  etməK;  gəlirlərin  bölgüsündəKİ  dəyi- 

şİKİİKİərin  nəticəsi  olan  tələbə  tə'sir  etməK);  tənzimləmənin  iqtisadi 

metodlarını  (büdcə-vergi,  pul-Kredit,  maliyyə-valyuta,  investisiya); 

tənzimlənmənin  qeyri-iqtisadi  metodlarını  (hüquqi,  mə'nəvi,  siyasi 

mexanizmləri). 

Bazarın  amerİKan  (liberal)  modeli  və  daha  geniş  miqyasda 

amerİKan  mentaliteti  üçün  cəmiyyətin  bütün  fərdlərinin  həm  bir- 

birinə, həm də dövlətə olan münasibətlərdə özlərinə tam arxalanması, 

özlərinin  şəxsi  hesablarına  tələbatlarının  ödənilməsi  xaraKte-  rİKdir. 

Ona görə də bazarın liberal modeli üçün tənzimləmənin qalıq prinsipi 

səciyyəvidir  və  əsasən  təKrar  istehsalın,  azad  rəqabət  şəraitində 

səmərəli  formada  tənzimlənə  bilməyən  aspeKtlərin  (səpKİlərin) 

tənzimlənməsini əhatə edir. AmerİKan modeli üçün dövlət büdcəsinin 

ümumi  milli  məhsulda  payının  həddən  çox  azalması  və  dövlət 

büdcəsində  sosial  xərclərin  az  hissəyə  malİK  olması  xaraKterdir. 

Ümumi  milli  məhsulda  dövlət  xərclərinin  çə-  Kİsi  1982-ci  ildə 

İsveçrədə  68,  AFR-da,  Fransada,  BöyÜK  Britaniyada,  İtaliyada  47-54, 

ABŞ-da  isə  38  faiz  təşKİl  edir.  ABŞ-da  əhali  arasında  güclü 

təbəqələşmə  mövcuddur,  belə  Kİ,  əhalinin  ən  varlı  (20  faizi)  və  ən 

Kasıb hissəsi (20 faizi) arasındaKi gəlirlər fərqi 9 dəfə təşKİl edir. 

193 

---

Bazar iqtisadiyyatının modelləri 

AmerİKan 

modelində 

sosial 

siyasətin 

qalıq 

prinsipinə 

əsaslanmasını  aşağıdaKi  fantlarla  sübut  etməK  olar.  Dövlətin  sosial 

xərclərinin payı ABŞ-da və BöyÜK Britaniyada ümumi milli məhsulun 

1/5, İtaliyada və AFR-də 1/4, İsveçrədə isə 1/3 hissəsini təşKİl edib. Son 

30  ildə  ABŞ-da  işsizlərin  səviyyəsi  5-7  faizdir,  bu  da  İsveçrə  və  ya 

Yaponiyaya  nisbətən  2-3  dəfə  çoxdur.  İşçilərin  istehsalın  idarə 

edilməsində iştiraKi zəifdir. 

Bazar  iqtisadiyyatının  liberal  modeli  üçün  əsas  Kapitalda  dövlət 

müİKİyyətinin  payının  az  hissəyə  malİK  olması  xasdır.  80-ci  illərin 

ortalarında  müxtəlif  Kapitalist  öİKƏlərində  dövlət  müİKİy-  yətinin 

əsas Kapitalda payı 5-10 faizdən 35-40 faizə qədər idi. 

AmerİKan  dövlət  tənzimlənməsi,  tənzimləmənin  minimum 

həddinə  yaxındır.  Buraya  pulun  emissiyası  və  pulun  tədavülünün 

təşKİli  ilə  əlaqədar  dövlətin  fəaliyyəti,  vergi  sistemi  vasitəsilə  təKİif, 

yə'ni  istehsalın  həcmi  və  tələb  arasında  müvazinətin  əldə  olunması 

daxildir.  Tənzimləmənin  minimal  həddinə,  birgə  formada  istehlaK 

edilən  ictimai  əmtəələrin  təKrar  istehsalının  dövlət  tərəfindən 

maliyyələşdirilməsi  də  (dövlət  tədarÜKÜ  və  dövlət  investisiyası) 

aiddir. 

MəTumdur Kİ, dövlət tənzimlənməsinin minimum həddən yuxarı 

qalxması  digər  problemlərin  həll  olunmasını  tələb  edir. 

Bu

raya 

gəlirlərin  yenidən  bölüşdürülməsi,  ümumi  milli  məhsulda  struKtur 

dəyişİKİİKİərin edilməsi, azad bazara daima xas olan in- hisarçılığa və 

inflyasiyaya  qarşı  mübarizə  daxildir.  Dövlət  tənzimlənməsi  nə  qədər 

çox  minimum  həddən  Kənara  çıxarsa,  bir  o  qədər  dövlət  büdcəsinin 

ümumi milli məhsulda payı və sosial xərclərin ümumi milli məhsulda 

və  dövlət  büdcəsində  payları 

yÜKSƏK 

olur. 

ABŞ 

inKİşaf  etmiş  öİKƏlər 

arasında  dövlət  büdcəsinin  ümumi  milli  məhsuldaKi  və  sosial 

xərclərin dövlət büd- cəsindəKİ hissəsinə görə axırıncı yerlərdən birini 

tutur. 

Bazarın  liberal  modelində  dövlət  İİK  növbədə  antiinhisar  siyasəti 

həyata  Keçirir.  Antiinhisar  siyasətinin  əsas  istiqamətləri-  Kartel 

müqavilələrinin  məhdudlaşdırılmasını,  şirKətlərin  birləşməsinə 

maneçilİK 

törədilməsini, 

filialların 

yaradılmasına 

imKan 

verilməməsini  əhatə  edir.  Antiinhisar  siyasəti  əməK  qanunvericiliyi 

sahələrinə  də  yayılır.  İş  qüvvəsinin  təKİifini  tənzimləməKİə,  əməK 

haqqının  və  deməli,  istehsal  xərclərinin  səviyyəsinə,  mənfəətin, 

istehsalın həcminə tə'sir etməK vasitəsilə həmKarlar, əməK bazarında 

inhisarçı  Kİmi  çıxış  edə  bilərlər.  Məşğulluğun  səviyyəsinin  yÜKSƏK 

olduğu  bir  vaxtda,  əməK  haqqının  artırılması  inflyasiya  amilinə 

çevrilə bilər. 

Eyni  zamanda 

ABŞ 

üçün  tənzimləmənin  ban.K-Kredit  sistemi 

vasitəsi ilə deyil, büdcə-vergi sistemi vasitəsilə həyata Keçirilmə- 

194

 

---