Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Qiymət və onun əmələ gəlməsi mexanizmi 

cəhdidir. 

Bu 

yolla  dövlət  iqtisadi  sistemin  sabit  inKİşafına,  başqa  sözlə, 

qiymətlər vasitəsilə təKrar istehsalın dövri tərəddüdlərinin nizamlanmasına nail 

olmağa çalışır. 

KonKret təsərrüfat quruluşundan (KonyuKturasından) asılı olaraq 

qiymətlərin tənzimlənməsi mahiyyət e’tibarı ilə böhrana (durğunluğa) 

qarşı və ya inflyasiyaya qarşı xaraKterli ola bilər. 

Qiymətlərin  əmələ  gəlməsi  prosesində  yaranma  sferası  və  tə’sir 

mexanizmi 

nöqteyi-nəzərdən 

qiymətlərin 

tənzimlənməsinin 

aşağıdaKi bir neçə formasını ayırmaq olar: 

-

 

əmtəələrin  istehsalı  və  tədavülü  sferasında  dövlətin  birbaşa 

iştiraKi ilə qiymətlərin tənzimlənməsi; 

-əmtəə  bazarlarının  tələb  və  təKİif  balanslarına  tə’sir  etməK  yolu 

ilə qiymətlərin tənzimlənməsi; 

-

 

antiinhisar qanunvericiliyi ilə tənzimləmə; 

-

 

gəlirin tənzimlənməsi siyasəti ilə; 

-

 

pul 

tədavülü 

sferası 

vasitəsilə 

təsərrüfat 

KonyuKturasının 

tənzimlənməsi yolu ilə. 

Dövlətin  qiymətin  əmələ  gəlməsi  prosesinə  tə’siri  qiymətlərin 

tənzimlənməsinin  birbaşa  və  dolayı  metodlarının  üzvi  əlaqəsi  ilə 

reallaşır. Bu metodların öİKƏİər və ayrı-ayrı dövlətlər üzrə nisbətləri 

müxtəlifdir. 

Qiymətlərin  birbaşa  tənzimlənməsi  başlıca  olaraq  ictimai  istifadə 

(istehlaK)  sahələrində  (eleKtroenergetİKa,  nəqliyyat,  rabitə,  su 

təchizatı  və  s.)  tətbiq  olunur.  Bu  sahələrdə  qiymət  və  tariflər  adətən 

inhisarlarla  münasibətdə  aşağı  və  ya  yÜKSƏK  mənfəət  normaları 

əsasında müəyyən olunur. 

Qiymətlərin  dövlət  tənzimlənməsi  inhisarların  marağına  və 

onların  dünya  bazarında  KonKret  mövqelərinə,  ümumən  öİKənin 

tələbatına cavab verə bilən iqtisadiyyatın yÜKSƏK inKİşaf sür’ətinin 

və struKtur irəliləyişlərin stimullaşdırılması üçün tətbiq edilir. 

Qiymətlərin tənzimlənməsinin dolayı metodları qiymətlərin özünə 

deyil,  qiymətlərin  əmələ  gəlməsi  ilə  bağlı  olan  amillərə  tə’sir 

dairəsində ortaya çıxır. Buna misal olaraq, pul vəsaitlərinin emissiyası 

da  daxil  olmaqla,  vergi.  Kredit  və  valyuta  siyasətinin  Köməyi  ilə 

məcmu  tələbin  tənzimlənməsini  göstərməK  olar.  Belə  tədbirlər 

nəticəsində bir çox sahələrdə istehlaK və məşğulluqla bağlı məsələlər 

stimullaşdırılır 

Kİ, 

bu  da  öz  növbəsində  istehlaK  malları  bazarına  və 

əhalinin tə’diyə qabiliyyətli tələbinin həcminə tə’sir göstərir. 

Dövlət  tənzimlənməsi  təKcə  planlı  iqtisadiyyat  şəraitində  deyil, 

iqtisadiyyatın  idarə  olunmasının  inzibati  üsullarından  bazar 

iqtisadiyyatına xas olan iqtisadi Keçid dövründə də zəruridir. 

İnKİşaf 

etmiş 

bazar iqtisadiyyatı şəraitində 

olan 

öİKƏlərin 

təc- 184

 

---

Bazar iqtisadiyyatı və qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi 

rübəsi 

qiymətlərin 

dövlət 

tənzimlənməsinin 

İKİ 

üsulunun 

mövcudluğunu  göstərir:  iqtisadi  və  inzibati.  Tənzimləmənin  iqtisadi 

üsulu  daha  üstündür  və  dövlət  orqanlarının  vergi,  maliyyə-büdcə, 

Kredit,  valyuta,  gömrÜK  siyasəti  vasitəsilə  həyata  Keçirilir. 

Qiymətlərin  dövlət  tərəfindən  tənzimlənməsi  bazar  mexanizminin 

fəaliyyətini  pozmur,  qiymətin  iqtisadi  əsaslandırılmasını  və  onların 

dünya bazar qiymətləri ilə əlaqəsini saxlayır. 

Bazar  şəraitində  qiymətlərin  inzibati  üsullarla  tənzimlənməsi  isə 

fövqəl’adə hallarda, iqtisadiyyatın böhran Keçirdiyi, sür’ətli inflyasiya, 

təsərrüfat  KompleKsinin  bütün  sahələrində  tənəzzül  baş  verdiyi 

şəraitdə  dövlət  üçün  strateji  əhəmiyyət  Kəsb  edən  ayrı-ayrı  malların, 

digər 

məhsulların 

qiymətlərinin 

sür’ətli 

artımından 

əhalini 

sosial-müdafiə  etməK  məqsədilə  də  həyata  Keçirilə  bilər.  Bu  hal  -  da 

hÖKumət  özü  inzibati  qaydada  istehlaK  səbətinə  daxil  olan  il-  Kİn 

tələbat mallarının qiymətini müəyyənləşdirir və dəyişdirir. 

Sərbəst  buraxılış  qiymətlərini  və  sərbəst  topdansatış  qiymətlərini 

müəyyənləşdirərKən,  məhsulun  maya  dəyəri,  əlavə  dəyər  vergisi 

(bə’ziləri  üçün  həm  də  aKsiz),  bazarın  KonyuKturası,  yə’ni  tələb  və 

təKİif, Keyfiyyət və məhsulun istehlaK xüsusiyyətləri nəzərə alınır. 

Bu 

halda  mənfəət  buraxılış  qiyməti 

(ƏDV 

nəzərə  alınmadan)  ilə  maya 

dəyəri  arasındaKi  fərq  Kİmi  hesablamr. 

Bu 

zaman  rentabelliyin 

hüdudları  məhdudlaşdırılmır.  Qiymətlərin  müəyyənləşdirilməsi 

əslində istehlaKçı müəssisələrin xammal və materialların bahalaşması 

üzündən  daim  artan  xərclərinə,  tələblə  təKİif  arasında  uyğunsuzluğa 

görə  baş  qaldıran  ifrat  tələbata  yönəldilir.  İnhisarçı  müəssisələr  üçün 

sərbəst  qiymətlərin  dəyişdirilməsinin  deKİorasiya  edilməsi  qaydası 

nəzərdə  tutulmuşdur.  Ümumiyyətlə,  onlar  dövlət  qiymət  orqanlarına 

bahalaşan  mallara  görə  xərcləri  göstərməKİə  maya  dəyərinin 

KaİKulyasiyası,  istehsal  həcmi,  məhsulların  yeni  qiymətlərlə 

satılmasından  əldə  olunmuş  və  planlaşdırılan  mənfəətin  məbləği 

haqqında  mə’lumat  verməlidirlər.  Amma  deKİorasiyalaşdırmanın  bu 

qaydası  inhisarçıların  qiymətləri  daim  qaldırma  imKanlarını 

məhdudlaşdıra  bilməz.  Qiymətlərin  deKİorasiya  olunması  onların 

artımının  qarşısını  almaq  məqsədini  güdsə  də  daxili  bazarda  əmtəə 

rəqabətinin  olması,  inflyasiya  templərinin  sür’ətlənməsi,  istehsalın 

tənəzzülü  və  iqtisadi  böhranın  daha  da  dərinləşməsi  ilə  xaraKterizə 

olunan  təKrar  istehsal  şəraitində  vəzifəsini  yerinə  yetirə  bilmir. 

Qiymətlərin  dövlət  tərəfindən  inzibati  üsullarla  tənzimlənməsindən 

imtina  olunması  əhalinin  ƏKSəriyyəti  üçün  arzuolunmaz  sosial 

nəticələrə, qiymətlərin qarşısıalınmaz dərəcədə artımına gətirib çıxara 

bilər. 

Qiymətlərin  iqtisadi  üsullarla  tənzimlənməsinə  gəldİKdə  isə  qeyd 

edilməlidir 

K

İ ,

 

bu dövlət büdcəsinin mənafeyinin ayrı-ayrı əmtəə 

185 

---