Bazar münasibətləri şəraitində qiymətlərin əmələ gəlməsinin elmi əsasları
İlə əlaqədardır, iqtisadi idərəetmə metodlarına Keçid dövründə
şübhəsiz Kİ, «qiymətin əmələ gəlməsi» prosesi daha üstün möv-
qeyə malİK olmalıdır. Həmin üstünlÜK «qiymətin əmələ gəlmə-
si »nin mahiyyətində də öz əKsini tapır: qiymətlərin əmələ gəlməsi
KonKret əmtəələrə metodİKİ baxımdan qiymətlərin müəyyən edil-
məsi (hesablanması) prosesidir.
B u
proses bilavasitə bazar iqtisa-
diyyatı ilə əlaqədar olduğundan onun özünəməxsus nəzəri əsasları
vardır. İqtisadi ədəbiyyatda öz əKSİni tapmış müddəa və ideyaları
ümumiləşdirərəK belə nəticəyə gəlməK olar
K
İ,
dəyər qanunu, tə-
ləb-təKİif qanunu və pul tədavülü qanunu bir biri ilə qarşılıqlı
fəaliyyətdə və asılılıqda qiymətlərin əmələ gəlməsinin nəzəri əsas-
larını təşKİl edirlər. Göstərilən iqtisadi qanunların qarşılıqlı fəa-
liyyəti və asılılıqları ondan ibarətdir
K
İ,
dəyər qanunu əmtəə is-
tehsalına sərf olunan ictimai- zəruri xərcləri
ƏKS
etdirdiyi halda, tə-
ləb-təKİif qanunu qiymətlərin həmin xərclərdən Kənarlaşması hədlə-
rini müəyyən edir. Pul tədavülü qanunu isə iqtisadi ədəbiyyatda tə-
davül üçün zəruri olan pul Kütləsinin miqdarını tənzimləyən qa-
nun Kİmi mə’lumdur. Həmin qanuna görə:
Q P
N =
V
burada
N
- tədavül üçün zəruri olan pul Kütləsinin miqdarı;
Q
- dövr ərzində istehsal edilən məhsul, iş və xidmətlərin
həcmi;
P
- məhsul, iş və xidmətlərin bir vahidinin qiyməti;
V - pulun dövriyyə sür’ətidir.
Düsturdan göründüyü Kİmi tədavül üçün zəruri pul Kütləsinin
miqdarı ilə qiymətlər arasında düz mütənasib asılılıq mövcuddur.
Qiymətlərin sün’i surətdə artması, dövriyyəyə, əmtəə Kütləsi ilə tə’min
olunmamış pul Kütləsinin buraxılmasını şərtləndirir Kİ, bu da
inflyasiyanın yaranmasına səbəb olur. Bə’zən «pul KÜtləsi- qiymət»
asılılığını əsas tutaraq qiymətlərə aşağıdaKi Kİmi tə’rif verirlər: qiymət
əmtəə vahidini və ya Kütləsini əldə etməK üçün alıcının satıcıya
ödəməli olduğu pulun Kəmiyyətidir. Bu fİKİr nə qədər reallığa uyğun
olsa da qiymətlərin təsərrüfat həyatında mövqeyini tam
ƏKS
etdirmir.
Bazar münasibətləri şəraitində qiymətin əmələ gəlməsi mexanizmi
qiymətlər və onların dinamİKası ilə təzahür edir. Qiymətlərin
dinamİKası İKİ mühüm amilin - strateji və taKtİKİ amillərin tə’siri
altında formalaşır. Strateji amil ondan ibarətdir
K
İ,
qiymətlər əmtəənin
dəyəri əsasında əmələ gəlir. Qiymətlərin dəyər ətrafında daim
tərəddüdləri baş verir. TaKtİKİ amil ondan ibarətdir Kİ, KonKret
əmtəələrin qiymətləri bazar KonyuKturasımn tə’-
175
Qiymət və onun əmələ gəlməsi mexanizmi
siri altında formalaşır. Birinci amil uzunmüddətli, perspəKtivli
fəaliyyət amili, İKİnci amil isə dəyişKən amildir, çünKİ коп- уик- tura
dəyişmələrinin dinamİKası çox yÜKSƏKdir. Hər İKİ amil bazar
iqtisadiyyatı şəraitində son dərəcə mühüm amillərdir və onları daim
təKmilləşmiş formada qavramaq və paralel olaraq istifadə etməyi
öyrənməK lazımdır.
Birinci amil müasir texnİKaya, texnologiyaya malİK olan, əməyin
təşKİlinin qabaqcıl metodlarından istifadə edən müəssisələr üçün daha
əlverişli şərait yaradır. Bu zaman daha aşağı is- tehsäl xərclərinə malİK
müəssisələr yÜKSƏK mənfəət əldə edirlər. İKİnci amil isə
KonyuKturadan daha təKmil və tez istifadə etməyi bacaran
müəssisələr üçün əlverişli şərait yaradır. Bu halda da çevİKİİK,
istehsalın və istehsal infrastruKturunun mÜKəmməl hazırlığı, bazarın
dərindən öyrənilməsi (marKetinq tədqiqi), habelə yÜKSƏK peşəKarlıq
səviyyəsinə malİK Kadrların mövcudluğu tələb olunur. LaKİn bazarda
müvəffəqiyyət və qazanca daha böyÜK inamı hər İKİ amildən istifadə
etməK imKanına və qabiliyyətinə malİK olan müəssisələr əldə edirlər.
§2. Qiymatin funKsiyaları
və qiymətəmələgəlmənin prinsipləri
Müasir şəraitdə qiymətin əmələ gəlməsinin metodoloji əsaslarının
dərindən və hərtərəfli olaraq mənimsənilməsi qiymətin əsas
funKsiyalarının, bazar fəaliyyəti mexanizminin araşdırılmasını tələb
edir. İqtisadi ədəbiyyatda qiymətin əsas funKsiyaları sırasına uçot,
nəzarət və aqreqatlaşdırma, «ödəməli» və ya «gəlir əmələ gətirən»,
informasion və ya indİKator, stimullaşdırıcı, bölüş- dürücü, tələb və
təKİifin balanslaşdırılması funKsiyaları aid edilir.
Qiymətin funKsiyaları onun iqtisadi mahiyyətini, tə’yinatını,
təsərrüfat həyatındaKi rolunu, habelə digər iqtisadi Kateqoriya və
hadisələrlə qarşılıqlı münasibətlərini
ƏKS
etdirir. Qiymətin əsas
funKsiyalarından biri sayılan uçot funKsiyasına bə’zən ictimai əməK
xərclərinin uçotu və ölçülməsi funKsiyası da deyilir.
Bu
funKsiya
dəyərin pul ifadəsi Kİmi qiymətin mahiyyəti ilə müəyyən edilir.
Qiymətlər göstərir Kİ, bu və ya digər məhsula tələbatın ödənilməsi
cəmiyyətə neçəyə başa gəlir. Qiymət əmtəənin hazırlanmasına nə
qədər əməK, xammal, material, KompleKt- ləşdirici mə’mulat sərf
olunmasını müəyyən edir və əməyin hansı səmərəlilİKİə sərf
olunmasını xaraKterizə edir. Son nəticədə qiymət təKcə məcmu əmtəə
istehsalı və tədavülü xərclərinin
KƏ
176