Sosial-demoKrat bazar modelinin xaraKteriK xüsusiyyətləri
hətlərinin (gəlirlərin və
müİKİyyətin bölgüsündə qeyri-bərabərlİK) qalmasına baxmayaraq,
vətəndaşların hüquq bərabərliyi və sosial müdafiəsi, istehsalın
nəticələrinin çox hissəsinin bölgüsü və yenidən bölgüsünün bazar
prinsipləri əsasında deyil, insanların tələbatlarına uyğun həyata
Keçirilməsi, Kütləvi yoxsulluğun və işsizliyin ləğv edilməsi, pul
haKİmiyyətinin vətəndaşların haKİmiy- yəti ilə əvəz olunması bu
modelin əsas xüsusiyyətlərindən biridir.
SKandinav öİKələrinin təcrübəsi onunla əlamətdardır Kİ, burada
iqtisadiyyatın müəyyən hissəsinin milliləşdirilməsinə, istehsal və
bölgü sahələrinin sosiallaşdırılmasına, yəni bu sahələrin sosial
yönümlülüyünün
tə'min
edilməsinin
birləşdirilməsinə
cəhd
edilmişdir. İsveç modeli,
ÜK
növbədə, sosial-iqtisadi siyasətin
xüsusiyyətlərilə, iş qüvvəsi və əməK münasibətlərinin tənzimlənməsi
ilə fərqlənir. ƏməK münasibətlərinin tənzimlənməsi firmadaxili
münasibətlərin
xüsusiyyətlərinə
və
müəssisələrdə
müİKİyyət
formalarına öz tə'sirini göstərir.
Bazar
iqtisadiyyatının
sosial-demoKrat
modeli,
bazar
iqtisadiyyatına xas olan çatışmazlıqların - müİKİyyətin və gəlirlərin
cəmiyyətin KİÇİK bir hissəsinin əlində cəmləşməsinin aradan
qaldırılmasına şərait yaradır. Bazarın bu modelində müİKİyyət
münasibətlərində müəyyən dəyişİKİİKİər baş verir. Hal-hazırda
müİKİy- yətin funKsional sosiallaşması ideyası təcrübədə geniş tətbiq
olunur, bu da müİKİyyət subyeKtlərinin transformasiyasını, yə’ni
müİKİyyət hüququndan nəinKİ onun sahibləri, həm də müxtəlif
dövlət və ictimai institutların istifadə edilməsini həyata Keçirir.
MüİKİyyət münasibətlərinin bir sıra aspeKtləri, gəlirlərin və mənfəətin
bölgüsü, iş qüvvəsindən istifadə edilməsi. Kapitalın investisiyası tam
şəKİldə dövlətin və cəmiyyətin ciddi nəzarəti altına düşür. Eyni
zamanda müİKİyyətin obyeKtlərində də dəyişİKİİK gedir. MüİKİyyət
artıq nəinKİ əşyalaşmış istehsal vasitələrində, eynilə ideyalarda,
informasiyalarda öz ƏKSini tapır. Bunlar uzun müddət ayrı-ayrı
insanların şəxsi istifadəsində qala bilməzlər. Bazarın amerİKan və
alman modellərində iqtisadi siyasətin əsas me'yarı, hər şeydən əvvəl,
yÜKSƏK iqtisadi artıma (artım tempi, struKtur dəyişİKİİKİəri,
inflyasiyanın cilovlanması və s.) nail olmaq sayılır. İsveç modelində isə
iqtisadiyyatın səmərəliliyinin başlıca me'yarı sosial nəticələrin
(məşğulluğun
artması,
gəlirlər
arasındaKi
fərqlərin
aradan
qaldırılması, yoxsulluğun ləğv edilməsi, istehsal demoKratiyasının
inKİşaf etdirilməsi) əldə olunmasıdır.
Bazarın sosial-demoKrat modelinin xaraKterİK cəhəti, əhalinin
gəlirləri arasındaKi fərqlərin aradan qaldırılmasını və məşğul-
201
Bazar iqtisadiyyatının modelləri
luğun səviyyəsinin yÜKSƏldilməsini tə'min edən güclü sosial
siyasətin olmasıdır. Sosial siyasət gəlirlərin təKrarən yenidən
bölgüsünə əsaslanır. Vergilər və mütləq sosial sığortalar ümumi milli
məhsulun 55 faizini təşKİl edir, bu da AFR-ə nisbətən 1,5 dəfə, ABŞ və
Yaponiyaya nisbətən 2,5-3 dəfə artıqdır. Məşğulluğun artırılması
dövlət vəsaitləri hesabına işçilərin yenidən hazırlanması vasitəsilə
həyata Keçirilir, bu da əməK bazarına tə'sir göstərir. ABŞ-a nisbətən
İsveçdə işçilərin yenidən hazırlanmasına sərf olunan xərclərin dövlət
büdcəsindəKİ payı, işsizliyə görə müavinətlərin ödənilməsinə sərf
olunan xərclərin həcminə nisbətən yÜKSƏKdir. Sosial siyasət transfert
ödəmələr
hesabına
sosial
tələbatların
yÜKSƏK
səviyyədə
ödənilməsini tə’min edir. AmerİKan və alman modellərindən fərqli
olaraq, sosial-demoKrat bazar modelində vətəndaşların sosial
xidmətlərə olan tələbatları, onların maliyyə imKanlarına görə deyil,
dövlət hesabına büdcədən verilən vəsaitlər hesabına ödənilir. Bazarın
bu modelində sosial xidmətlər sferası ictimai həyatın xüsusi sahəsi
Kİmi nəzərdən Keçirilir, burada bölgü münasibətləri bazar
tənzimlənməsinin
qanunauyğunluqlarına
tabe
olmur.
Bunun
sayəsində əhali sosial xidmətlərin xeyli hissəsini bazardan Kənarda
əldə edir. Vətəndaşların təhsilə, səhiyyə və
i.
a. tələbatı yalnız müəyyən səviyyədən sonra bazar prinsipləri
əsasında ödənilir. Sosial sferanın xidmətlərinin pulsuz və ya imtiyazlı
formada ödənilməsi bazarın sosial-demoKrat modelinin humanistlİK
me'yarlarına daha çox cavab verdiyini göstərir.
Bazar iqtisadiyyatının sosial-demoKrat modelində bazarın tənzimlənməsi,
əməK münasibətlərinin maKroiqtisadi səviyyədə tənzimlənməsi ilə, iş
qüvvəsinin təKrar istehsalını və dəyərinin Kəmiyyətini formalaşdıran
müəssisələrdə isə dövlət müİKİyyəti vasitəsilə həyata Keçirilir. İstehsal
demoKratiyasının inKİşafı əməyin təşKİli ilə bağlı məsələləri - işə qəbul etməK
və işdən azad etməK qaydalarını, şirKətlərin idarə edilməsində onların iştiraKi
Kİmi problemləri fəhlə təşKİlatlarının öz öhdələrinə götürməsidir.
Sosial-demoKrat bazar modeli, liberal bazar modelinin ƏKSİnə
olaraq yenidən bölgü - institutsional modeli adlanır. İsveç modelinin
amerİKan modelindən fərqi - işsizlİK və yoxsulluğun, əhali gə-
lirlərindəKİ fərqlərin səviyyəsilə müəyyən olunur. ABŞ-da dövlətin
sosial xərclərinin həcmi ümumi milli məhsulun 1/5, AFR-də və
İtaliyada 1/4, İsveçdə isə 1/3 hissəsindən çoxunu təşKİl edir. İsveç
modelinin xüsusiyyəti nəinKİ xərclərin həcmi, həm də onun struKturu
ilə fərqlənir: üstünlÜK məşğulluq sahəsinə. Kadrların təhsilinə və
yenidən hazırlanmasına, əməK bazarı sahəsində siyasətə verilir.
İsveçdə məşğulluq sahəsində də böyÜK nailiyyətlər əldə edilmişdir.
Son 30-40 ildə işsizliyin səviyyəsi bu öİKədə sabit-
202