YarmarKalar, auKsionlar, lizinq və sığorta Kampaniyaları
şirKətləridir. Onlar öİKənin iqtisadi sistemində mühüm yer tutan
bazarlardan birinin - maliyyə bazarının tərKİb hissəsi olan sığorta
bazarının təşKİlati forması Kİmi çıxış edirlər.
Sığorta bazarı maliyyə-pul münasibətlərinin xüsusi bir bölməsidir,
çünKİ burada bazar münasibətlərinin obyenti Kİmi spesifİK bir əmtəə:
alqı-satqı əməliyyatlarının iştiraKçılarına göstərilən sığorta xidməti
çıxış edir. Bazar öİKƏlərində dövlət, səhmdar və ya özəl sığorta
şirKətləri tərəfindən göstərilən bu xidmətlər öz müştərilərinin sığorta
müdafiəsini təmin etməyə yönəlmişdir.
Sığorta şirKətləri bazar iqtisadiyyatının normal fəaliyyətini təmin
edən əsas amillərdən biridir. İş ondadır
K
İ,
bir sıra hallarda
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə gözlənilməz hadisələr nəticəsində
müxtəlif dərəcəli ziyanlar dəyir. Belə bir vəziyyətdə sığorta
şirKətlərinin əsas vəzifəsi sığorta fondundan verilən vəsait hesabına
təsərrüfat subyeKtlərinin müdafiəsini həyata Ke- çirməKdən, onlara
dəyən zərəri qismən və ya tam ödəməKdən, be- ləlİKİə də
iqtisadiyyatın normal fəaliyyəti üçün zəruri sabitliyi təmin etməKdən
ibarətdir.
Qeyd etməK lazımdır Kİ, bazar iqtisadiyyatı şəraitində sığorta
xidməti ilə sahibKarlıq fəaliyyəti arasında sıx əlaqə mövcuddur Kİ, bu
da axırıncının daim risK şəraitində baş verməsindən, risKİə müşayiət
olunmasından doğur. Məlumdur
K
İ,
işgüzar fəaliyyət qarşısında
dayanan cari və strateji məqsədlərə nail olmaq üçün sa- hibKarlar
yeni-yeni vasitələr və metodlar axtarır, müxtəlif yeni- lİKİər tətbiq
edir, nəticəsi çox vaxt əvvəlcədən mə’lum olmayan iqtisadi qərarlar
qəbul edirlər. Bizneslə bağlı bu iqtisadi qərarların reallaşması
nəticəsində isə sahibKarlıq fəaliyyəti ya öz iqtisadi imKanlarını
artıraraq yeni inKİşaf pilləsinə qalxır, ya da Kİ, qarşıya qoyulmuş
məqsədə çatmayaraq gözlənilən mənfəətin bir hissəsindən və yaxud
hamısından məhrum olur. Bəzi hallarda isə bu iqtisadi qərarlar nəinKİ
onlara yönəldilmiş vəsait qoyuluşlarını təmin etmir, hətta işgüzar
fəaliyyətin davam etdirilməsini belə şübhə altına alır. Belə bir şəraitdə
sığorta şirKətlərinin fəaliyyəti sahibKarlıqla bağlı iqtisadi qərarların
həm son nəticələrinin (məs., mənfəətin gözlənilən səviyyəsinin), həm
də qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmağa xidmət edən müxtəlif
amillərin (məsələn, yeni texnİKanın və texnologiyanın) müdafiəsinə
yönəlmişdir. Başqa sözlə desəK, sahibKarlığın sığortalanması
sayəsində gözlənilməz hadisələrdən qorunmaq üçün zəmanət yaranır.
BeləlİKİə, biz bazar infrastruKturunun məzmunu və onun müxtəlif
tərKİb
hissələrini
nəzərdən
KeçirdİK.
Əlbəttə,
bazar
infrastruKturunun tərKİb hissələri bu deyilənlərlə bitmir. Yuxarıda
göstərilənlərdən əlavə buraya həmçinin müxtəlif banKİar (bu ba
219
Bazar infrastruKturu
rədə dərsliyin başqa hissəsində ətraflı məlumat verilir), audit,
reKİam,
informasiya xidməti göstərən müxtəlif şirKətlər, ticarət evləri və s. aid
edilir. Bütün bunları birləşdirən əsas cəhət odur
Kİ,
onlar bazar
sisteminin normal fəaliyyətinin təmin olunmasına xidmət edirlər.
Qeyd etməK lazımdır
Kİ,
bazar iqtisadiyyatına Keçid mərhələsində
olan respublİKamızda bu sahədə artıq bir sıra işlər görülmüşdür.
Buraya, hər şeydən əvvəl, bazar infrastruKturunun hüquqi bazasının
yaradılmasını aid etməK olar. Belə
K
İ,
bu gün Azərbaycanda əmtəə və
fond birjalarının, banKİarın, audit və sığorta işinin və s. tənzimlənməsi
ilə əlaqədar qanunlar qəbul edilmiş, onların fəaliyyətini həyata
Keçirən bir sıra təşKİlati struK- turiar yaradılmışdır. İndi isə başlıca
vəzifə onların qanunvericilİK və bazar iqtisadiyyatının tələbləri
əsasında səmərəli və qarşılıqlı fəaliyyətinə nail olmaqdır.
220
Rəqabətin mahiyyəti və bazar iqtisadiyyatının inKİşafında onun rolu
XII
FƏSİL. RƏQABƏT VƏ İNHİSAR
§1. Rəqabətin mahiyyəti və bazar
iqtisadiyyatının inKİşafında onun rolu
İqtisadi inKİşafın bazar mexanizmi bir sıra iqtisadi ünsürlərin
qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyəti ilə şərtlənir. Bu ünsürlərdən biri də
rəqabətdir. Rəqabət latın sözü olub (concurere) «toqquşma» mənasını
verir. Rəqabətin meydana gəlməsi tarixən müİKİyyət ayrı- seçKİliyinin
və əməK bölgüsünün şərtləndirdiyi əmtəə istehsalının meydana
gəlməsi dövrünə təsadüf edir, əmtəə istehsalının inKİşafı ilə iqtisadi
inKİşafın ən fəal ünsürünə çevrilir. İstehsal vasitələri üzərində xüsusi
müİKİyyət
rəqabətin
mövcudluğunu
şərtləndirir.
Rəqabət
bəhsləşmədir. Rəqabət nəticəsində istehsalçı və istehlaKçılar bərabər
imnanlara malİK olmalarına baxmayaraq, bu imKanlardan daha
səmərəli istifadə etməKİə qalib gəlməK istəyi həmişə onları istehsalın
nəticəsini yaxşılaşdırmağa stimullaşdırır.
Rəqabət bazarın təbiətinə daxilən xas olan bir ünsür olub bazar
iqtisadiyyatını inKİşaf etdirən başlıca amillərdən biri Kİmi çıxış edir.
Rəqabət bazar əlaqələrinə cəlb olunmuş bazarın iştiraKçıları
arasında xüsusi formada təzahür edən münasibətləri ifadə edir.
O,
bir
tərəfdən istehsalçıların öz aralarında, İKİnci tərəfdən, istehsalçılarla
İstehlaKçılar arasında, üçüncü tərəfdən isə isteh- laKçıların öz
aralarında mənafelərinin reallaşması uğrunda mübarizəni ƏKS etdirir.
Onlar öz aralarında rəqabət mübarizəsi yolu iiə istehsalda,
satışda-alışda əlverişli şəraitə nail olmağa çalışırlar,
Bu
mübarizə isə
həmişə onları istehsalı təKmilləşdirməKdə, iıiKİşaf etdirməKdə
maraqlı edir, çünKİ rəqabət mübarizəsinə dözməməKdə həmişə iflasa
uğramaq təhlÜKƏsi var. Rəqabət bazar iqtisadiyyatı şəraitində
müəssisələrin, xüsusi sahibKarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyinin
yÜKSəldilməsinin başlıca amilidir. Rəqabət nəticəsində subyeKtlər
həmişə bir-birini ötməyə, bir-birini öz iqtisadi göstəricilərini
yaxşılaşdırmağa sövq etdirir, bir-birindən geri qalmamağa çalışırlar.
Rəqabət bir tərəfdən istehsalın Kifayət dərəcədə çevİK olmasında
istehsalçıları stimullaşdırır, digər tərəfdən bu iqtisadi mübarizəyə tab
gətirməyənlərin iflasa uğramasına səbəb olur.
O
elmi- texnİKİ
tərəqqinin nailiyyətlərinin istehsala tətbiqinin sürətləndirilməsini,
əməyin təşKİlinin mütərəqqi formalarının tətbiqini, eyni zamanda
iqtisadiyyatda təşKİlati və struKtur dəyişİKİiyin apa
221