Rəqabət və inhisar
sarlaşması, bu və ya digər sahədə təKbaşına nəzarətin əldə edilməsi,
qiymətlər haqqında razılaşma qadağan edilir. Bu qanunda trest
firmasında birləşmə, ticarətdə inhisarlaşma aparma uğrunda gizli
sazişlər qadağan olunur. Qanunda göstərilir
K
İ,
bir neçə ştat və ya
öİKƏİərarası ticarəti inhisarlaşdıran və ya inhisarlaşdırmağa cəhd
göstərən hər bir şəxs huququ pozmuş hesab olunur və qüvvədə olan
Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələrinə uyğun olaraq 50 min
dollara qədər cərimə və ya bir il müddətinədəK azadlıqdan məhrum
edilə bilər.
2.
Kleytonun qanunu (1914).
Bu
qanunda satış sferasında məhdud
işgüzar praKtİKanı, qiymət disKriminasiyasını, uyğunlaşmanı müəyyən
edən maddələr
öz
əKsini tapırdı.
3.
Robinson-Petmen qanunu (1936).
Bu
qanunda ticarət sahəsində
məhdud işgüzar praKtİKanın olmasına: «qiymət qayğısına», qiymət
disKriminasiy asına qadağa qoyulmuşdu.
1950-ci ildə Kleytonun qanununa Seller-Kefover düzəlişi edildi:
qeyri-qanuni uyğunlaşma anlayışı dəqiqləşdirildi. Belə
Kİ,
aKtivlə- rin
alınması yolu ilə olan uyğunlaşma qadağan olunurdu. Əgər
Kleytonun qanunu ilə iri firmaların horizontal yolla uyğunlaşmasına
yol verilirdisə, Seller-Kefover düzəlişi horizontal uyğunlaşmanı
məhdudlaşdırırdı,
Antiinhisar fəaliyyəti haqqında Azərbaycan RespublİKasının
Qanunu inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınmasının, məhdudlaş-
dırılmasının və aradan qaldırılmasının təşKİlati və hüquqi əsaslarını
müəyyən edir.
Azərbaycan RespublİKasının "Antiinhisar fəaliyyəti haqqında"
Qanununa uyğun olaraq bir müəssisə satışın 33%-ə; 3 müəssisə 50%-ə;
5 müəssisə 66,6%-ə malİK olduğu hallarda inhisarçı hesab edilir.
Yuxarıda göstərildiyi Kİmi antiinhisar fəaliyyətinin iİKİn
istiqaməti olan inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması aşa-
ğıdaKi hərəKətləri özündə
ƏKS
etdirir:
1.
Bazarda hÖKmran mövqe tutan və rəqabəti məhdudlaşdıran
yeni təsərrüfat subyeKtlərinin yaranmasının məhdudlaşdırılması
tədbirləri;
2.
İcra, idarəetmə orqanlarının və təsərrüfat subyeKtlərinin birgə
fəaliyyəti haqqında sazişlər nəticəsində təsərrüfat subyeKtlərinin
müstəqilliyinin
məhdudlaşdırılmasına
və
istehlaKçıların
mənafelərinin pozulmasına yönəldilən fəaliyyətinin qarşısının
alınması.
Antiinhisar fəaliyyətinin digər istiqaməti inhisarçı təsərrüfat
subyeKtlərinin məhsullarının qiymətləri üzərində dövlət nəzarəti
qoymaqla, onların bazardaKi paylarına uyğun mütərəqqi vergi də
236
inhisarçılığın sosial-iqtisadi nəticələri. Antiinhisar (antltrest) qanunvericiliyi
rəcələrinin tətbiq edilməsi, təbii inhisarçıların öz mövqelərindən
sui-istifadə hallarında ansiz vergilərinin sərtləşdirilmiş dərəcələrinin
tətbiq edilməsi, Kredit verilməsi şərtlərinin sərtləşdirilməsi və s. ilə
inhisarçıların fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasından ibarətdir.
Antiinhisar fəaliyyətinin üçüncü istiqamətində inhisarçılar
tərəfindən rəqabətin sıxışdırıldığı hallarda təşKİlati, texnoloji və ərazi
şəraitinin imKan verdiyi şəraitdə, səlahiyyətli orqanlar tərəfindən
inhisarçı müəssisələrin bölüşdürülməsi haqqında qərarlar qəbul
edilməKİə inhisarçılıq fəaliyyətinin aradan qaldırılmasının həyata
Keçirilməsi nəzərədə tutulur.
237
istehsal xərcləri və mənfəət
XIII
FƏSIL
,
ISTEHSAL XƏRCLƏRI
və
MƏNFƏƏT
§1. istehsal xərclərinin mahiyyəti. Daxili
və xarici istehsal xərcləri
Cəmiyyət heç vaxt maddi ne'mətlər istehsalı üçün zəruri olan
təbiət, insan və istehsal olunmuş ehtiyatların Kəmiyyətinə biganə
qalmayıb. İqtisadi ehtiyatların, maddi ne'mətlərin yaradılması üçün
zəruri miqdarının optimal Kəmiyyəti, bir qayda olaraq, bu Kəmiyyətin
azaldılması, həmişə cəmiyyət qarşısında həll olunması zəruri olan
problem olmuşdur.
İqtisadi ehtiyatlar, istər təbii - torpaq, sular, faydalı qazıntılar, istər
insan ehtiyatları, istərsə də cəmiyyət tərəfindən yaradılmış olan
istehsal vasitələrinin miqdarı məhduddur. Əgər bu iqtisadi ehtiyatlar
sonsuz miqdarda çox olarsa, iqtisad elminə ehtiyac olmazdı. Başqa
sözlə desəK, hər hansı təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin o
cümlədən məhsul istehsalına sərf olunmuş iqtisadi ehtiyatların
miqdarının müqayisəsi əhəmiyyətini itirmiş olardı. LaKİn həyat məhz
bu iqtisadi ehtiyatların məhdudluğu şəraitində mövcuddur. Buna görə
də hər bir istehsalçı, təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyi baxımından
istifadə olunmuş iqtisadi ehtiyatların Kəmiyyətinin ən əlverişli
variantını seçməli olur.
Qeyd etməK lazımdır Kİ, təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyi
sahibKarın gəliri, istifadə olunmuş iqtisadi ehtiyatların miqdarı ilə
yanaşı, həm də hazır məhsulun satış qiymətindən asılıdır. Qiymət
ayrı-ayrı istehsalçıların məhsul vahidinə sərf etdiyi iqtisadi
ehtiyatların miqdarından asılı olmayaraq, bazarda müəyyən olunur.
Bu baxımdan, qiyməti müəssisə üçün əvvəlcədən verilmiş mə'lum
Kəmiyyət Kİmi başa düşməK olar. Həqiqətdə də istehsalçılar öz
xərclərinin hesablarını bazar qiymətlərinə uyğun aparırlar.
BeləlİKİə, qiymətin mə’lum Kəmiyyəti şəraitində hər bir istehsalçı
üçün iqtisadi ehtiyatların miqdarının, quruluşunun və dina-
mİKasının təhlili xüsusi əhəmiyyət Kəsb edir. Əmtəə-pul
münasibətləri şəraitində məhsulun istehsalına sərf olunmuş iqtisadi
ehtiyatların hesabı, sahibKarın bu ehtiyatların əldə edilməsinə,
alınmasına sərf etdiyi pulun miqdarı ilə aparılır. Bu baxımdan,
məhsulun istehsalı üçün zəruri olan iqtisadi ehtiyatların Kəmiyyətini,
müəssisənin bu ehtiyatların əldə edilməsinə sərf etdiyi pulun
miqdarını istehsal xərcləri Kateqoriyası
ƏKS
etdirir.
İstehsal xərcləri çox
böyÜK
nəzəri və əməli əhəmiyyətə malİK
238