istehsal xərclərinin təsnifatı və dinamİKası
dür, bu zaman nə istehsal binalarının, nə də dəzgahlarin sayı
dəyişməyə bilər. Buna görə də istehsal gücləri dəyişməz götürülən
qısamüddətli dövrdə istehsala cəlb olunmuş xammal, işçi qüvvəsi və
bu Kİmi iqtisadi ehtiyatların miqdarının çoxaldıl- masının məhsul
buraxılışına tə'sirinin tədqiqi daha da maraq doğurur. İstehsal
xərclərinin
qısamüddətli
dövrdə
dinamİKasının
öyrənilməsi,
uzunmüddətli dövrdə müəssisənin istehsal güclərində və quruluşunda
ediləcəK dəyişİKİİKİər baxımından da əhəmiyyətlidir.
İstehsal xərclərinin dinamİKası hərnişə məhsul istehsalının artıb
azalmasına olan tələbə uyğun dəyişir. Başqa sözlə, məhsul istehsalı
artmaqla istehsal xərclərinin ümumi həcmi də artmış olur. LaKİn
təcrübə göstərir
K
İ,
ümumi istehsal xərcləri heç də həmişə məhsul
buraxılışının həcminin artması nisbətində dəyişmir.
Hər bir sahibKar istehsal imKanlarından düzgün istifadə et- məK
üçün məhsul buraxılışının həcminin dəyişməsi ilə öz gəlirlərinin
artıb-azalacağını müəyyən etməyə çalışır. Bunun üçün o, istehsal
olunmuş məhsulun optimal həcmini müəyyənləşdirməli və onun
istehsalı üçün çəKdiyi xərclərin gəlirlilİK baxımından az və ya çox
olduğunu bilməlidir. Başqa sözlə, istehsal olunmuş məhsulun
satışından əldə edilmiş ümumi pul gəlirlərinin həcmi və ümumi
istehsal xərclərinin Kəmiyyəti müqayisə edilməlidir. İKİncilərin az
olması istehsalın davam etdirilməsi üçün əsas şərtdir. Satışdan əldə
edilən pul gəlirlərinin həcmi məhsul vahidinin bazar qiymətindən asılı
olduğundan, müəssisənin mənfəətli işləməsi orta istehsal xərcləri ilə
məhsulun bazar qiymətinin müqayisəsində bilinir. Bu baxımdan
sahibKar üçün ümumi istehsal xərclərindən daha çox orta istehsal
xərclərinin dinamİKası maraqlıdır. Buna görə də məhsul buraxılışının
optimal həcmini və istehsal xərclərinin səmərəli istifadəsini tə'min
etməK üçün məhsul vahidinə çəKİlən xərclərin, orta xərclərin
dinamİKası təhlil edilməlidir.
Məhsul istehsalının artırılması üçün həmişə müəyyən miqdarda
əlavə istehsal xərcləri tələb olunur. İstehsalın həcmini ge-
nişləndirdİKdə əvvəİKİ miqdarda məhsul istehsalına çəKİlən xərclərə
müəyyən Kəmiyyətdə yeni xərclər əlavə olunmalıdır. Mə'lum
məsələdir
K
İ,
qısamüddətli dövr üçün bu əlavə xərclər yalnız dəyişən
xərclərdən ibarətdir.
Bu
əlavə xərclərin Kəmiyyəti məhsul həcminin
genişləndirilməsi ilə əlaqədar ümumi istehsal xərclərinin artımının
miqdarını göstərir.
Bu
baxımdan, əlavə xərclərin Kəmiyyətinə nəzarət
edilməsi və dinamİKasının öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət KƏsb edir.
Əlavə xərclərin Kəmiyyətinin dəyişilməsinə nəzarət etməK
243
istehsal xərcləri və mənfəət
üçün adətən, sonuncu bir məhsulun istehsalı ilə əlaqədar ümumi xərclərdə
baş verən dəyişİKİİKİər təhlil edilir. İstehsal olunmuş sonuncu məhsul ilə
əlaqədar xərcləri, n miqdar məhsul istehsal edərKən çəKİlən ümumi
xərclərlə,
n-1
miqdarda məhsul istehsalına çəKİlən xərclərin arasındaKi fərq
Kİmi hesablamaq olar.
Bu
Kəmiyyət məhsul buraxılışının əvvəİKİ həcminə
çəKİlən xərclərin son həddinə əlavə olunduğundan, göstərici Kİmi onu
son
hədd xərcləri
adlandırırlar.
BeləlİKİə,
son hədd xərcləri
növbəti məhsul istehsalı ilə əlaqədar
ümumi xərclərin artan Kəmiyyətini göstərir. Məhsul istehsalı bir- bir
artdıqda, yuxarıda göstərdiyimiz Kİmi, son hədd xərclərinin
miqdarını ümumi istehsal xərclərinin qonşu Kəmiyyətlərinin fərqi
Kİmi müəyyən etməK olar. Məhsul istehsalını çox miqdarda
artırdıqda isə son hədd xərcləri, ümumi xərclərin artım miqdarının
məhsul buraxılışının sayının artımına olan nisbəti Kİmi müəyyən
edilir.
SHX
x.-x.
X,
Mc
M
,
M
3
-M
3
Burada: SHX - son hədd xərcləri
Xg - son miqdarda məhsul istehsalı ilə əlaqədar ümumi
istehsal xərcləri;
■ ƏVVƏİKİ
miqdarda məhsul istehsalı ilə əlaqədar
ümumi istehsal xərcləri;
məhsul buraxılışının sonuncu həcmi;
• məhsul buraxılışının əvvəİKİ miqdarı.
Son hədd xərclərinin öyrənilməsinə firmaların, müəssisələrin
təsərrüfat fəaliyyəti təhlilində xüsusi əhəmiyyət verilir. Bu bi-
rinci növbədə, onun Kəmiyyətinin daha asan müəyyənləşdirilmə-
si, İKİnci, onun Kəmiyyətinin firma tərəfindən bilavasitə tənzim
və nəzarət etməK imKanı ilə, üçüncüsü, onun Kəmiyyətinin isteh-
salın həcminin optimal miqdarının müəyyənləşdirilməsindəKİ
əhəmiyyəti ilə əlaqədardır. Doğrudan da hər bir istehsalçı adətən
əlavə məhsul istehsalına başlamazdan əvvəl istehsal xərclərinin
necə dəyişəcəyini hesablayır. Bunu əlavə məhsul üçün istifadə
olunacaq xammal, material, işçi qüvvəsi və başqa bu Kİmi dəyişən
xərclərin qiymətlərini cəmləməK Kİmi asan əməliyyat nəticəsində
hesablamaq olar.
Bu
cür hesablanan xərclərin hesabını aparmaq, tənzimləməK
və onların dinamİKasına nəzarət etməK böyÜK çətinlİK təşKİl et-
mir.
Ən
başlıcası isə məhsul buraxılışın həcminin dəyişdirilməsi
ilə əlaqədar, dəqiq mə'lumat verildiyi üçün son hədd xərclərinin
dinamİKasının öyrənilməsi zəruridir. Qeyd edəK Kİ, orta istehsal
244