Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Alternativ və ümumi iqtisadi xərclər 

fəaliyyətindən  birdəfəlİK  yÜKsəK  gəlir  götürməK  üçün  alternativ 

xərclərin  hesablanması  daha  çox  zəruriyyət  Kəsb  edir.  Bunu  izah 

etməK  üçün  P.Samuelsonun  göstərdiyi  misal  daha  çox  aydınlıq 

yaradır.  Hər  hansı  öİKədə  ordunun  daha  da  çoxaldılması  nəzərdə 

tutulub. Bu qərar baxımından alternativ xərclər nədən ibarətdir? Bu 

aKtın  həyata  Keçirilməsinin  cəmiyyətə  nəyə  başa  gəldiyini 

hesablamaq  üçün,  öİKənin  hərbi  büdcəsinin  nə  qədər  artdığını 

bilməK  Kifayət  etmir.  Nəzərə  alınmalıdır  Kİ,  hərbçilərin  əməK 

haqqına,  onlara  edilən  hər  cür  xidmətlərə,  silahlandırmaya, 

ordunun  artmasına  çəKİlən  xərclərlə  əlaqədar  olaraq  cəmiyyət  nə 

qədər maddi və əməK ehtiyatlarını istehsala cəlb edə bilməmişdir, 

xalq nə qədər müİKİ məhsullardan məhrum olmuşdu. Buna bənzər 

hesablamanı  öl-  Kəmiz  üçün  də  səciyyəvi  olan  misalda  da 

göstərməK  olar.  Azərbaycanda  Xəzər  dənizinin  dərinlİKİərindən 

çıxarılan,  yÜKSƏK  mənfəət  verən  neft  hasilatına  çəKİlən  xərclərə 

iqtisadi qiymət verməyə çalışaq. Ümumi iqtisadi xərclərə bilavasitə 

neft  istehsalı  ilə  əlaqədar  çəKİlən  xərclərlə  yanaşı,  eyni  miqdarda 

iqtisadi  ehtiyatların  alternativ  şəKİldə  istifadəsindən  əldə  edilə 

biləcəK,  «itirilmiş»  maddi  ne'mətlərin  dəyər  Kəmiyyəti  daxil 

edilməlidir.  Başqa  sözlə,  həmin  xərclər  Abşeron  yarımadasında 

Kənd  təsərrüfatının  inKİşafına,  balıqçılığa,  gəmiçiliyə  və  s.  sərf 

edilə  bilərdi.  Bu,  aydın  məsələdir 

K

İ,

  KÜ

Iİİ

 

miqdarda  maddi 

ne'mətlər istehsalı və yÜKSəK mənfəət əldə etməyə imKan verərdi. 

Buna  görə  də  itirilmiş  bu  mənfəətə  neft  hasilatı  xərclərinin  bir 

hissəsi Kİmi baxmalı və neftin satış qiyməti həmin mənfəətin dəyər 

Kəmiyyəti miqdarında artırılmalıdır. 

BeləlİKİə,  hər  hansı  təsərrüfat  fəaliyyətinin  ümumi  iqtisadi 

xərclərinə  bilavasitə  istehsala  çəKİlən  xərclərlə  yanaşı,  mövcud 

ehtiyatların  (əməK,  pül,  material  və  s.)  ən  əlverişli  istifadə 

olunmasının  dəyər  Kəmiyyətini 

ƏKS 

etdirən  alternativ  xərclər  də 

daxil edilməlidir. 

Firmanın  KonKret  fəaliyyəti  üçün  alternativ  xərclərin  nəzərə 

alınması  xüsusi  əhəmiyyət  Kəsb  edir.  DeyəK 

K

İ,

 

müəssisə  buraxdığı 

məhsulun  müəyyən  detalını,  hissəsini  daxili  ehtiyatlar  hesabına  özü 

istehsal edir. Həmin hissənin istehsalı ilə əlaqədar ümumi orta xərclər 

51 manatdır. Bu hissəni başqa müəssisədən 46 manata almaq imKanı 

vardır.  Həmin  hissənin  Kənardan  alınmasına  dəyər,  ya  yox?  İI

K 

baxışdan bu sövda əlverişli görünsə də qoyulmuş suala yalnız iqtisadi 

təhlil  nəticəsində  cavab  verməK  olar.  Hər  şeydən  əvvəl  istehsal 

xərclərinin  quruluşu  nəzərdən  Keçirilməlidir.  DeyəK  Kİ,  51  manatın 

12  manatı  sabit,  39  manatı  isə  dəyişən  xərclərdən  ibarətdir.  Qəbul 

olunacaq qərar İKİ alter 

249 

---

istehsal xərcləri və mənfəət 

nativ variantın müqayisəsinin nəticəsindən asılıdır. Birincisi, bunu 

nəzərə  almaq  lazımdır  Kİ,  detalın  Kənardan  alınma  qiyməti  (46 

man.)  ümumi  xərclərlə  (51  man.)  yox,  yalnız  dəyişən  xərclərlə  (39 

man.)  müqayisə  edilməlidir.  Aydındır  Kİ,  detalın  Kənardan 

alınması və ya daxildə istehsal olunmasından asılı olmayaraq sabit 

xərclər (12 man.) eyni Kəmiyyətdə mövcuddur. Belə qənaətə gəlməK 

olar  Kİ,  həmin  hissənin  Kənardan  alınması  əlverişli  deyil,  ƏKS 

halda  39-46=-7  manat  əlavə  xərc  çəKİlməlidir.  LaKİn  İKİnci, 

alternativ  variantı  nəzərə  almadan  qərar  qəbul  etməK  düz  deyil. 

Belə Kİ, həmin hissənin Kənardan alınması nəticəsində sərbəstləşən 

sabit və dəyişən ehtiyatlar başqa məhsulların istehsalı üçün istifadə 

oluna bilər. Əgər belə istifadə nəticəsində firmanın əldə etdiyi gəlir 

7  manatdan  yÜKSƏK  olarsa,  həmin  detalı  Kənardan  almaq  daha 

əlverişlidir.  BeləlİKİə,  hər  bir  firma  öz  iqtisadi  ehtiyatlarından 

səmərəli  istifadə  etməK  üçün  bu  ehtiyatların  istifadəsinin  ən 

əlverişli  variantını  seçməlidir.  Başqa  sözlə,  müəssisə  öz  xərclərinin 

hesablanmasında alternativ xərclərlə də hesablaşmalıdır. 

§4. Mənfəət və onun artırılması yolları 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  hər  bir  istehsalçının  fəaliyyətinin 

nəticəsi  mənfəətin  Kəmiyyəti  ilə  müəyyən  edilir  və  mənfəətin 

artırılması  istehsalın  əsas  məqsədi  Kİmi  çıxış  edir.  Mə'lum  olduğu 

Kİmi  mənfəətin  Kəmiyyəti  satışdan  əldə  olunmuş  pulla  ümumi 

istehsal  xərcləri  arasındaKi  fərqlə  müəyyən  edilir.  Hansı  iqtisadi 

sistemdə  fəaliyyət  göstərməsindən 

asılı  olmayaraq  bütün 

müəssisələr mənfəətin Kəmiyyətini məhz belə hesablayır. Bununla 

belə  mənfəətin  mahiyyətinin  izahında,  indiyə  qədər  müxtəlif 

iqtisadi məKtəblərin arasında ciddi fİKİr ayrılığı mövcuddur. 

MarKsist nəzəriyyəyə görə mənfəət, fəhlənin əməyinin istismarı 

nəticəsində yaranmış, izafi dəyərin çevrilmiş forması Kİmi istismarı 

pərdələyən Kateqoriyadır. BeləlİKİə, mənfəət xüsusi müİKİy- yətin 

törəməsi olan istismarın nəticəsi Kİmi Kapitalizmə xas olan istehsal 

münasibəti hesab edilir. MarKsizmin tənqidçiləri istismarın xüsusi 

müİKİyyətlə bilavasitə əlaqəsi olmadığını qeyd edirlər. 

Müasir  iqtisadi  ədəbiyyatda  mənfəət,  istehsal  amillərinin  - 

əməK, torpaq və Kapitalın istifadə olunması şərtlərilə izah edilir. Bu 

cəhətdən  mənfəətin  mahiyyətinə  dair  baxışlardan  bə'zilərini  qeyd 

etməK  olar.  Mənfəət  sahibKarlıq  fəaliyyətinin  nəticəsi  -  gəlirdir. 

Mənfəət  istehsalın  idarə  olunmasında  göstərilən  istedad  və  yeni- 

lİKçiliyin nəticəsidir. Mənfəət sahibKarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar 

250 

---