Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Mənfəat və onun artırılması yolları 

İqtisadi 

mənfəət-satışdan  əldə  edilən  pulla  bütün  istehsal  xərcləri 

(xarici  və  daxili  xərclərin  cəmi)  arasında  fərq.  İqtisadi  mənfəət 

müəssisənin  xalis  mənfəətidir.  Mühasibat  mənfəətinin  xalis 

mənfəətdən artıq olan hissəsi isə daxili xərclər Kİmi istehsal xərclərinə 

aiddir.  Bu  Kəmiyyətə,  sahibKar  sahibKarlıq  fəaliyyəti  ilə  məşğul 

olduğu  üçün  «öz  əməyinə  görə  haqq»  Kİmi 

normal  mənfəəti 

də  daxil 

edir; 

-

 

məhsul  buraxılışının  həcmi  ilə  istehsal  xərclərinin  qarşılıqlı 

asılılığının  təhlili  üçün,  istehsal  xərclərinin  məhsul  buraxılışının 

həcmindən  asılı  olmayan  -  sabit  xərclər  və  məhsul  buraxılışının 

həcmindən asılı olan - dəyişən xərclərə bölünməsi zəruridir; 

-

 

məhsulun  satış  qiyməti  ilə  son  hədd  xərclərinin  (əlavə  məhsul 

istehsalı  ilə  əlaqədar  ümumi  xərclərin  artımı)  müqayisəsi  məhsul 

buraxılışının optimal həcmini müəyyən etməyə imKan verir; 

-

 

müəssisənin 

mövcud 

iqtisadi 

ehtiyatlardan 

istifadəsinin 

səmərəliliyini  müəyyənləşdirərKən  alternativ  istehsal  xərcləri  də 

nəzərə alınmalıdır; 

-

 

mənfəət hər hansı sahibKarlıq fəaliyyətinin nəticəsinin göstəricisi 

olub,  istehsalın  son  məqsədi  Kİmi  çıxış  edir.  Mənfəətin  Kəmiyyəti 

satışdan əldə edilən pulla ümumi istehsal xərcləri ara- sındaKi fərqlə 

müəyyən edilir. Bu Kəmiyyətin artırılması istehsal şərtlərinin səmərəli 

istifadəsi və bazar şəraitinin düzgün qiymətləndirilməsindən asılıdır. 

253 

---

Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları 

XIV

 

FƏSİL. FİRMA (MÜƏSSİSƏ) VƏ ONUN 

FƏALİYYƏT MEXANİZMİ. MENECMENTİN NƏZƏRİ 

ƏSASLARI 

§1. Firmanın (müəssisənin) iqtisadi məzmunu 

Hər  bir  öİKənin  mövcud  təsərrüfatı  ictimailəşmə  dərəcəsinə  görə 

bir  neçə  səviyyəyə  ayrılır 

K

İ,

 

onun  da  aşağı  və 

ÜK

  səviyyəsi 

mİKroiqtisadiyyatdır.  (MİKroiqtisadiyyat-yunan  sözüdür,  mikros  - 

KİÇİK  mənasını  verir).  MİKroiqtisadiyyat  maddi  ne'mətlərin  və 

xidmətlərin  yaradılmasında  mühüm  rol  oynayır. 

O ,  

istehsal  amilləri 

üzərində  əsasən  xüsusi  müİKİyyət  bazasında  fəaliyyət  göstərən 

təsərrüfat subyeKtləri Kİmi çıxış edir. 

Buna uyğun olaraq, mİKroiqtisadi təhlil bir tərəfdən sahə, firma və 

ev  təsərrüfatı  Kİmi  müstəqil  iqtisadi  vahidlərin  fəaliyyətini,  digər 

tərəfdən  ayrı-ayrı  bazarların,  əmtəə  və  xidmətlərin  Kon-  Kret 

qiymətlərini özündə ehtiva edir. 

Qeyd  etməK  lazımdır  Kİ,  bəşər  cəmiyyətinin  müxtəlif  inKİşaf 

pillələrində  müəssisələrin  rolu  və  səviyyəsi  eyni  olmamışdır.  Hər  bir 

İnKİşaf mərhələsində istehsal vasitələri üzərində müİKİyyət formasına 

və  iqtisadi  inKİşaf  səviyyəsinə  uyğun  olan  müəssisələr  yaranmış  və 

fəaliyyət göstərmişlər. 

Bazar  münasibətlərinin  uzunmüddətli  inKİşafı  dövründə  firma 

təsərrüfat  struKturu  Kİmi  əhəmiyyətli  dərəcə  almış  və  təKmilləş- 

mişdir.  Firma  (italyanca-«firma»  sözündən  götürülüb,  hərfi  mə-  'nası 

imza  deməKdir)  anlayışı  iİKİn  dövrlərdə  Kommersantın  «ticarət  adı» 

mə'nasını  verirdi.  İndi  bu  termin  resurslardan  məhsul  istehsal  edən 

mİKroiqtisadi özəyi ifadə edir. 

İqtisadi ədəbiyyatda firmaya istehsal fəaliyyətilə məşğul olan, 

nə, 

necə, Kİm 

üçün 

istehsal  etməK 

və 

harada,  Kİmə 

və 

hansı  qiymətə  satmaq məsələlərinin 

həllində  təsərrüfat  müstəqilliyinə  ma-  lİK  olan  iqtisadi 

və 

hüquqi  subyeKt, 

müəyyən təşKİlat Kİmi baxılır. 

Tarixən firmanın (müəssisənin) yaranmasının 

ÜK 

əsasını sadə əməK 

Kooperasiyası və əməK bölgüsü təşKİl edir. Məhsuldar qüvvələrin və 

istehsalın  ictimai  xaraKterinin  tədricən  artması  nəticəsində  onların 

yeni  formaları  meydana  gəlmiş,  rolu  və  miqyası  genişlənmişdir. 

Firmaların (müəssisələrin) rolunun daha da genişlənməsi özünü birinci 

növbədə  maddi  ne'mətlərin  həcminin  çoxalmasında  göstərir.  Bazar 

iqtisadiyyatı  şəraitində  firma  (müəssisə)  sahibKarlıq  və  biznes 

fəaliyyətinin subyeKti, əsas struKtur vahididir. 

Ümumiyyətlə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat fəa- 254 

---

Firmanın (müəssisənin) iqtisadi məzmunu 

liyyəti «sahibKarlıq» və «biznes» Kİmi anlayışlarla xaranterizə olunur. 

SahibKarlıq  fəaliyyətinə  ayrıca  fəsil  həsr  edildiyi  üçün  burada  onun 

haqqında  fİKİr  mübadiləsi  yürüdülməsinə  ehtiyac  qalmır  (15-ci  fəslə 

baxmalı). 

Müasir  iqtisadi  ədəbiyyatda  sahibKarlıq  fəaliyyəti  və  biznes 

anlayışlarına, onların qarşılıqlı əlaqəsinə, ümumi və fərqli cəhətlərinə 

xüsusi  fİKİr  verilir.  Bu  anlayışlar  arasındaKi  ümumi  cəhətlər 

aşağıdaKilardan ibarətdir: 

a)

 

hər İKİsinin reallaşdırılması bazar vasitəsilə baş verir; 

b)

 

hər İKİsinin bilavasitə məqsədi mənfəət əldə edilməsidir; 

v)  hər  İKİsində  maddi  marağın  ödənilməsi  əmtəə  istehsalı  və 

yaxud xidmətlər göstərilməsi ilə bağlıdır; 

q)  hər  İKİsinin  fəaliyyəti  üçün  zəruri  iqtisadi  mühit,  hər  şeydən 

əvvəl isə iqtisadi azadlıq şəraiti tələb olunur. 

Məhz  bu  cəhətlərə  böyÜK  əhəmiyyət  verən  iqtisadçılar  sahib- 

Karlıq  fəaliyyəti  ilə  biznesi  eyniləşdirirlər.  Müəyyən  mə'nada  bu 

fİKİrlərlə razılaşmaq olar. 

BeləlİKİə,  biznes  fəaliyyəti  bazar  təsərrüfat  sistemində  meydana 

çıxır və onun əsas halqasını təşKİl edir. Biznes və bazar vəhdətdədir, 

ayrılmazdır, onlar birlİKdə mövcud olur və inKİşaf edirlər. Aydındır 

Kİ,  inzibati-amirlİK  təsərrüfat  sistemi  şəraitində  mövcud  olan 

müəssisələr biznes fəaliyyəti  ilə deyil, təsərrüfat fəaliyyəti  ilə məşğul 

olmuşlar. 

Bazar  iqtisadiyyatının  təKmilləşməsi,  inKİşafı  ilə  əlaqədar  olaraq 

biznes  fəaliyyətinin  iqtisadi  təşKİlində  dəyişİKİİKİər  baş  verir.  Hər 

şeydən  əvvəl,  dövlətin  və  ictimai  təşKİlatların  iqtisadi  rolunun 

güclənməsilə  əlaqədar  olaraq  sosial  sifarişlərin  xaraKteri  dəyişir. 

Dövlət  yalnız  sifarişçi  Kİmi  deyil,  həm  də  biznes  fəaliyyətinin 

tənzimləyicisi  Kİmi  çıxış  edir.  İKİncisi,  maliyyə-Kredit  sisteminin 

İnKİşafı ilə əlaqədar olaraq, biznes fəaliyyəti borc vasitələrindən daha 

çox  istifadə  edir  və  onlardan  asılı  olur.^BanK  sistemi  biznes 

fəaliyyətinin xüsusi obyeKtinə çevrilir. Üçüncüsü, biznes fəaliyyətinin 

təşKİli  prosesində  müİKİyyət  münasibətlərində  dəyişİKİİK  baş  verir. 

İdarəetmənin müİKİyyətdən ayrılması nəticəsində biznes fəaliyyətinin 

bilavasitə  subyeKti  ixtisaslı  idarəe-  dicilər  -  menecerlər  olur,  ümumi 

nəzarət funKsiyasını isə müİKİyyətçi özü yerinə yetirir. 

BeləlİKİə,  bu  gün  biznes  fəaliyyəti  dedİKdə,  həmin  fəaliyyətin 

daxili  və  xarici  mühitini  təşKİl  edən  şəxslər,  təşKİlatlar  və  bilavasitə 

istehsalın  təşKİlatçıları  arasındam  münasibətlər  sistemi  başa 

düşülməlidir. 

Biznes  fəaliyyətinin  daxili  mühiti  Kapital  sahibləri,  menecerlər  və 

muzdlu  işçilər  arasındam  münasibətlərlə,  xarici  mühiti  isə  biznes 

fəaliyyətin təşKİlatçısı ilə dövlət və cəmiyyət, mal göndə- 

255 

---