Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İstehsal xərcldrinin təsnifatı və dinamİKası 

İlə  orta  xərclərin  müqayisəsi  baxımından  əlverişli  məhsula  çevrilir. 

Yadda saxlayaq Kİ, 40-a bərabər olan orta xərclərə normal mənfəət də 

daxildir. Satılan məhsulun miqdarına uyğun olaraq firmanın mənfəət 

və gəlirinin artması  ilə əlaqədar məhsul buraxılışını da artırmaq olar. 

Hansı həddə qədər? Bunu müəyyən etməyə çalışaq. 

Məhsul  buraxılışı  400  olduqda  orta  xərclər  40-a,  son  hədd  xərcləri 

10-a bərabərdir. Bu o deməndir ni, hər bir növbəti məhsul buraxılışı ilə 

əlaqədar  firmanın  ümumi  xərcləri  10  miqdarda  artır.  Dəyişən 

xərclərdən  ibarət  olan  bu  xərclərin  belə  artması  orta  xərclərin 

Kəmiyyətini artırmır. Deməli, məhsul buraxılışını artırmaq olar. Həm 

də mənfəətin artırılması üçün bu addımı atmaq zəruridir. LaKİn nəzərə 

almaq  lazımdır 

K

İ,

 

yuxarıda  göstərdiyimiz  Kİmi  400  ədəddən  artıq 

məhsul  buraxılışı,  dəyişən  xərclərin  məhsuldarlığının  aşağı  düşməsi 

anına  təsadüf  edir.  Bundan  əlavə,  məhsulun  bazara  çıxarılması  ilə 

əlaqədar  nəqliyyat,  reKİam,  marnetinq  və  s.  xərcləri  də  artır.  Real 

təcrübədə  həmişə  elə  bir  vaxt  olur  Kİ,  məhsul  buraxılışının  müəyyən 

həcmindən  sonra  əlavə  məhsul  buraxılışı  ilə  əlaqədar  olaraq  xərclər 

sür'ətlə  artır.  Bu  səbəbdən  401-ci  məhsul  istehsalı  ilə  əlaqədar  cəlb 

olunmuş yeni dəyişən xərclər, son hədd xərcləri (40), 400-cü məhsulun 

istehsalı  ilə  əlaqədar  çəKİlən  əlavə  xərclərdən  (10)  daha  çox  olacaq. 

Bununla  belə  istehsalı  daha  100  ədəd  artıraraq  məhsul  buraxılışını 

500-ə  çatdıraq.  Bu  məqsəd  üçün  firmaya  4000  miqdarında  dəyişən 

xərclər  tələb  olunur.  Başqa  sözlə,  400-dən  artıq  istehsal  olunmuş  hər 

məhsulla əlaqədar firmanın ümumi xərcləri 40 miqdar artır. Son hədd 

xərcləri 

^*^

50

Q

Z

4

OQ

*^^ = 40 olur. Hər bir əlavə məhsula 40 miqdarında yeni 

xərclər  tələb  olunması,  cədvəldən  göründüyü  Kİmi,  orta  xərcləri 

artırmır,  onlar  bazar  qiymətlərinə  bərabər  olaraq  qalır.  Diqqətlə 

baxsaq görərİK Kİ, 500 məhsul istehsal etdİKdə son hədd xərcləri də 

(40) bazar qiyməti ilə eyniləşib. Bu istehsalın böhran nöqtəsidir. Bu 

andan məhsul istehsalının həcmini, yalnız əlavə məhsulun buraxılışı 

ilə əlaqədar yeni xərclərin sabit qalması şərti ilə artırmaq olar. Əgər 

müəssisə  növbəti  məhsul  istehsalı  ilə  əlaqədar  əlavə  xərcləri  sabit 

saxlamaq  imKanına  malİKdirsə,  məhsul  buraxılışını  çoxaltmaq 

lazımdır,  çünKİ  orta  xərclər  bazar  qiymətinə  bərabərdir,  satılan 

məhsul  mənfəət  verir.  Cədvəl  6-da  son  hədd  xərcləri  40  qalmaq 

şərtilə, 600 məhsul istehsalı bu halı göstərir. 

Son  hədd  xərclərini  sabit  saxlamaq  mümnün  deyilsə  istehsalı 

saxlamaq  və  bazardan  çıxmaq  lazımdır.  Ə

KS

  halda  cədvəldən 

göründüyü Kİmi 700 məhsul istehsalı ilə əlaqədar mənfi dəyişİK- 

247 

---

İstehsal xərcləri və mənfəət 

lİKİər  baş  verir.  Son  hədd  xərcləri  54  olmuşdur,  orta  xərclər  42-  yə 

bərabərdir,  bu  isə  bazar  qiymətindən  çoxdur.  Məhsul  buraxılışının 

artırılması  firmanın  ziyanlı  işləməsinə  səbəb  olar.  Əlavə  hər  məhsul 

satışından  əldə  edilmiş  pulun  miqdarı  satış  qiyməti  qədər  olub,  40-a 

bərabər  olduğu  halda,  əlavə  hər  məhsul  istehsalı  ilə  əlaqədar  əlavə 

istehsal  xərcləri  54-ə  bərabərdir.  Deməli,  son  hədd  xərclərinin  cüzi 

artması müəssisənin ziyanlı işləməsinə səbəb olur. 

BeləlİKİə, istehsalın verilmiş həcmi məhsul buraxılışının böhran 

nöqtəsinə (600 ədəd) çatdığını və bu zaman son hədd xərcləri (40) isə 

istehsal  xərclərinin  son  mümı-cün  həddini  göstərir.  Aydın  olur  Kİ, 

firma  son  hədd  xərclərinin  dəqiq  hesabını  aparmaqla  istehsalın 

həcmini  tənzimləyə  bilər.  Əgər  bazar  qiyməti  mə'lumdursa,  son 

hədd  xərclərini  bazar  qiymətilə  müqayisə  etməKİə  istehsalın 

həcmini dəyişməK lazım olub-olmamasını müəyyən etməK olar. Son 

hədd  xərcləri  bazar  qiymətindən  aşağı  olduqda  istehsalın  həcmini 

artırmaq, yuxarı olduqda isə istehsalı dayandırmaq lazımdır. 

YeKunda  deyə  bilərİK  Kİ,  istehsalın  həcminin  optimal 

Kəmiyyətinin  müəyyənləşdirilməsi  üçün  orta  xərclərin  yox,  məhz 

son  hədd  xərclərinin  uçotunu  aparmaq  lazımdır.  Buna  görə  də  son 

hədd  xərcləri  müasir  iqtisadi  ədəbiyyatda  və  firmaların  əməli 

fəaliyyətində xüsusi əhəmiyyət Kəsb edir, hesablaşmalıdır. 

§3. Alternativ və ümumi iqtisadi xərclər 

Yuxarıda  dedİKİərimizdən  aydın  olur 

K

İ,

 

hər  bir  istehsalçı 

məhsul  buraxılışının  həcmini  müəyyənləşdirərKən,  müəssisənin 

gəlirliyini  tə’min  etməK  üçün  istehsala  çəKİlən  fantİKİ  xərclərin 

hamısını nəzərə almalıdır. LaKİn daha dərin iqtisadi təhlil və əməli 

təcrübə  göstərir 

K

İ,

 

təsərrüfat  fəaliyyətinin  səmərəliliyini  müəyyən 

etməK  üçün  ümumi  iqtisadi  xərclər,  yəni  faKtİKİ  xərclərlə  yanaşı 

alternativ  xərclərlə  də  hesablaşmaq  lazımdır.  Alternativ  xərclərin 

hesablanması bu və ya digər təsərrüfat fəaliyyətini həyata KeçirməK 

üçün  mövcud  xərclərin  sərf  olunmasının  iqtisadi  cəhətdən  nə 

dərəcədə 

əlverişli 

olub-olmamasının 

müəyyənləşdirilməsi 

zəruriliyindən  doğur.  Başqa  sözlə,  mövcud  iqtisadi  ehtiyatları 

mümKÜn  təsərrüfat  fəaliyyətlərindən  hansına  yönəltməK  məsələsi 

meydana  çıxdıqda  alternativ  xərcləri  hesablamaq  lazım  gəlir. 

Məsələn,  sahibKar  öz  pul  ehtiyatlarını  müxtəlif  cür,  həm  mövcud 

istehsalın  genişləndirilməsinə,  həm  də  yeni  növ  istehsalın  təşKİli 

üçün  istifadə  edə  bilər.  SeçməK  üçün  bu  Kəmiyyətlərin  hər  biri 

alternativ Kİmi müqayisə edilməlidir. Hər hansı təsərrüfat 

248 

---