Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları 

Fərdi  (xüsusi)  firma  -  biznes  fəaliyyətinin  ən  KİassİK 

formalarından  biridir.  Belə  firmalar  adətən  fərdin  və  ya  onun  ailə 

üzvlərinin ümumi müİKİyyəti əsasında təşKİl olunur. Bununla yanaşı 

firmalar  başqa  müİKİyyətçilərə  məxsus  olan  müəssisələrin  satın 

alınması yolu ilə də yaradıla bilər. Belə müəssisələrin idarə olunması 

adətən,  sahibKarın  özü  tərəfindən  həyata  Keçirilir.  Bir  sıra  hallarda 

sahibKar  müəssisənin  idarə  olunmasını  menecerə  həvalə  edə  bilər, 

laKİn  belə  halda  da  müəssisənin  fəaliyyəti  üzərində  ümumi  nəzarət 

sahibKarın ixtiyarında qalır. 

Fərdi  firmaların  biznes  aləmində  geniş  yayılması  onun  bir  sıra 

üstünlÜKİərilə bağlıdır. Bu üstünlÜKİərə aşağıdaKilar aid edilir: 

a)

 

təşKİlinin sadəliyi; 

b)

 

fəaliyyət  azadlığı  -  sahibKar  öz  fəaliyyətilə  bağlı  olan  bütün 

məsələlər  üzrə  qərar  qəbul  edilməsində  tam  azaddır  (fəaliyyət 

növünün və onun həcminin müəyyən edilməsində, tərəfmüqabillərin 

seçilməsində və s.); 

v) güclü iqtisadi motivin olması - mənfəətin tamamilə sa- hibKara 

çatması. 

Bazar  iqtisadiyyatı  öİKələrinin  təcrübəsi  göstərir 

K

İ,

 

xüsusi 

müİKİyyət artıq təKCə özünün KİassİK forması olan fərdi müİKİyyət 

formasında  deyil,  həm  də  KolleKtiv,  Kooperativ,  qrup  və  s. 

formalarda  çıxış  edir.  Bu  formalar  əsasında  yaranan  müəssisələrə 

diqqət yetirəK. Belə müəssisələrə şərİKİi (tam ortaqlı), payçı və şərİKİi 

(birgə  ortaqlıqlar),  məhdud  mə'suliyyətli  müəssisələr,  Kooperativlər, 

səhmdar cəmiyyətləri və s. aid edilir. 

Ş ə r İ K l i   ( t a m   o r t a q l ı )   m ü ə s s i s ə  

İKİ və daha artıq fi- zİKİ və 

hüquqi  şəxs  tərəfindən  müqavilə  əsasında  təsis  edilir.  Şə-  rİKİər 

müəssisənin öhdəlİKİərinin yerinə yetirilməsinə görə bütün əmlaKi ilə 

mə'suliyyət  daşıyırlar.  Əgər  fəaliyyət  göstərən  müəssisəyə  sonradan 

hər  hansı  bir  şərİK  daxil  olarsa,  bu  halda  o  digər  şərİKİər  Kİmi 

müəssisənin əwəİKİ  borclarına görə də bütün əmlaKi  ilə  mə'suliyyət 

daşıyır. 

Müəssisələr haqqında olan qanunvericiliyə görə hər hansı bir şərİK 

müəssisədən çıxdıqda, öz payını geri almaq hüququna ma- lİKdir. Bu 

halda  şərİKİərin  razılığı  ilə  həmin  pay  müəssisənin  əv-  vəİKİ 

şərİKİərinə və ya Kənar şəxslərə satıla bilər. 

ŞərİKİi  (tam  ortaqlı)  müəssisədə  olan  bə'zi  çatışmazlıqlar  onun 

daha  təKmilləşmiş  forması  olan  payçı  və  şərİKİi  (birgə  ortaqlıqlar) 

müəssisə formasında aradan qaldırılır. Belə müəssisələr həm şə- rİKİn 

(şərİKİərin), həm də payçının (payçıların) vəsaiti əsasında formalaşır. 

Bir qayda olaraq, şərİK müəssisənin öhdəlİKİərinə və borclarına görə 

özünün  bütün  əmlaKi  ilə,  payçı  isə  yalnız  müəssisəyə  verdiyi  pay 

həcmində məsuliyyət daşıyır. Bütün əmlam ilə 

264 

---

Firmanın (müəssisənin) fəaliyyət mexanizmi və təşKilati ■  hüquqi formaları 

müəssisənin  fəaliyyətinə  cavabdeh  olanlar  cəmiyyətin  daxili 

üzvləridir və onlar tam şərİKİər və ya Komplementariyalar adlanırlar. 

Qalanlar  isə  ancaq  qoyduqları  pay  çərçivəsində  risK  edənlər  -  xarici 

iştiraKçılardır (payçılardır) və onlar Kommandistlər adlanırlar. 

KolleKtiv 

müİKİyyətə 

əsaslanan 

Kooperativlərlə 

şərİKİi 

müəssisələr  arasında  oxşar  cəhətlər  çoxdur.  Belə 

K

İ,

 

şərİKİi 

müəssisələrdə  olduğu  Kİmi  Kooperativlər  də  iştiraKçıların  Könüllü 

birliyidir. Hər bir üzv  əməK prosesində  şəxsən  iştiraK edir və bütün 

əmlaKi  ilə  Kooperativin  fəaliyyəti  üçün  məs'uliyyət  daşıyır.  LaKİn 

bununla  belə  bu  müəssisələr  arasında  bir  sıra  fərqli  cəhətlər  vardır. 

Əwəla,  Kooperativlərdə  iştiraKçıların  sayı  şərİKİi  müəssisələrdəKİnə 

nisbətən daha çoxdur. Sonra, şərİKİi müəssisələrin idarə olunmasında 

bə'zən  menecerlərdən  istifadə  olunursa,  Kooperativlərin  idarə 

olunması  həmişə  öz  üzvləri  içərisindən  seçilmiş  idarə  hey'əti 

tərəfindən həyata Keçirilir. Kooperativlərin fəaliyyəti KolleKtiv əməyə 

əsaslanır və əldə edilmiş mənfəət isə hər Kəsin  şəxsi  əməyinə uyğun 

olaraq bölünür. 

KolleKtiv müİKİyyətə əsaslanan əsas müəssisə formalarından biri 

s ə h m d a r   c ə m i y y ə t l ə r i d i r .

  Səhmdar  cəmiyyəti  öz  nizamnamə 

fondunu tədavülə səhm və istiqraz Kİmi qiymətli Kağızlar buraxmaq 

yolu ilə formalaşdıran və bunun nəticəsində toplanmış vəsait əsasında 

işgüzarlıq  fəaliyyətini  həyata  Keçirən  KolleKtiv  müəssisə  formasıdır. 

Belə cəmiyyətin  səhmlərini alanlar onun  səhmdarlarına  çevrilirlər və 

aldıqları  səhmin  həcminə  uyğun  olaraq  onun  mənfəətindən  divident 

almaq  hüququ  qazanırlar.  Səhmdar  cəmiyyətinin  fəaliyyətini 

səhmdarların  ümumi  yığıncağı  tərəfindən  seçilmiş  ali  idarəetmə 

orqanı həyata Keçirir. 

Səhmdar  cəmiyyətlərinin  yaranması  və  məhsuldar  qüvvələrin 

inKİşafı,  istehsalın  miqyasının  genişlənməsi  və  fərdi  Kapitalın 

məhdudluğu  ilə  bağlıdır. 

Məhz 

səhmdar  cəmiyyətlərinin  yaranması 

nəhəng  Kapital  tələb  edən  işlərin  görülməsinə  (iri  tİKİntilə-  rin 

aparılmasına. Kanalların və dəmir yollarının çəKİlişinə) im- Kan verdi. 

İİK 

səhmdar  cəmiyyətləri  XV-XVI  əsrlərdə  Genuyada  və  Milanda 

yaranmışdı.  XVII  əsrdə  iri  ticarət  Kampaniyaları:  Hollandiyada  «Ost  Hind» 

(1600), 

Fransada  «Kompani  dez  end 

O

KS

İ-

 

dantal» 

(1628) 

yarandı.  Hazırda 

çox geniş yayılmış «səhm» sözü də 

İİK 

dəfə həmin dövrlərdə işlənmişdir. 

Səhmdar cəmiyyətlərinin müəssisələrin başqa formalarından fərqli 

xüsusiyyətləri və üstünlÜKİəri vardır. Bunlar aşağıdaKilar- dır: 

1.

 

Səhmdar cəmiyyətləri əlavə Kapitalın cəlb olunmasına geniş 

265 

---