Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları 

Firmanın  daxili  artım  mənbələrinin  rolu  və  əhəmiyyəti  eyni 

deyildir və iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq dəyişir. 

İKİnci  yol  isə  udulma  və  qovuşma  nəticəsində  Kapitalın  və 

istehsalın mərKƏzləşməsilə əlaqədardır. 

Qovuşma  İKİ  Kampaniyanın  rəhbərlərinin  birləşmə  haqqında 

bağladıqları 

qarşılıqlı 

müqavilədə 

ifadə 

olunur. 

Qovuşan 

Korporasiyaların  səhmlərinin  vahid  nümunə  əsasında  yenidən 

buraxılması qovuşma mexanizmini təşKİl edir. Yeni birgə müəssisənin 

adı  adətən  əvvəİKİ  İKİ  adı  birləşdirməKİə  müəyyən  olunur. 

Qovuşmanı  həyata  KeçirtməK  üçün  adətən  xüsusi  maliyyələşdirmə 

fondu tələb olunmur. 

Udulma bir firma tərəfindən başqasının alınması yolu ilə baş verir. 

Birinci  firma  İKİnci  firmanın  səhmdarlarına  nəzarət  səhm  paKetini 

almaq  istəməsi  haqqında  təKİif  verir.  TəKİif  olunan  qiymət,  adətən 

bazar Kursundan yÜKSƏK olur. Buna görə də birinci firmaya nəzarət 

səhm  paKetini  almaq  üçün  xeyli  pul  lazım  gəlir.  Nəticədə  udulan 

firma və onun adı müstəqil hüquqi şəxs Kİmi aradan çıxır. 

Qovuşmanın  (udulmanın)  müxtəlif  növləri  vardır.  Əsas  növləri 

bunlardır: üfüqi inteqrasiya, şaquli inteqrasiya və Konqlomera- siya. 

Üfüqi inteqrasiya adətən eynitipli məhsul istehsal edən və ya bir neçə texnoloji prosesin eyni mərhələsini 

həyata  Keçirən  firmaların  birləşməsilə  müşahidə  olunur.  Üfüqi  inteqrasiya  istehsalın  sahədaxili 

təmərKÜzləşməsi və mərKəzləşməsi ilə xaraKterizə olunur. 

Şaquli 

inteqrasiyada 

ümumi 

texnoloji 

prosesin 

müxtəlif 

mərhələlərini  həyata  Keçirən  firmaların  birləşməsi  baş  verir.  Belə 

inteqrasiya  istehsalın  sahələrarası  təmərKÜzləşməsi  və  mərKƏzləş- 

məsilə  xaraKterizə  olunur.  Şaquli  inteqrasiya  xərcləri  azaltmağa 

imKan verir. Belə Kİ, firmanın bölmələri arasında hesablaşmalar bazar 

qiymətilə deyil, aşağı qiymətlərlə aparılır. 

Konqlomerat  texnoloji  cəhətdən  heç  bir  əlaqəsi,  asılılığı  olmayan 

müstəqil firmaların birləşməsi nəticəsində yaranır. 

Son  onillİKİərdə  mərKəzləşmənin  və  təmərKÜzləşmənin  ƏKSinə 

olan inKİşaf meyli güclənməKdədir. 

Firmanın  davranışı  haqqında  nəzəriyyələr. 

Bu  nəzəriyyənin 

tərəfdarları,  əwəİKİlərdən  fərqli  olaraq  göstərirlər  Kİ,  firmada  çoxlu 

məqsədlər  mövcuddur.  Belə  Kİ,  firmanın  idarəetmə  obyeKt  və 

subyeKtlərinin  ierarxiyasına  məqsəd  və  mənafelər  ierarxiyası  uyğun 

gəlir. Bu məqsəd və mənafelərin məcmusuna aşağıdaKilar daxildir: 

1.

 

YÜKSƏK əməK haqqı almağa, yaxşı əməK şəraitinə, texnİKİ təh- 

lÜKƏsizliyə can atan fəhlələrin mənafeyi. 

262 

---

Firma haqqında Konsepsiyalar 

2.

 

HaKİmiyyətə,  öz  sosial  statusunu,  rütbəsini  yÜKSəltməyə  can 

atan menecerin mənafeyi. 

3.

 

Y

ÜKSƏK

 divident almağı arzulayan səhmdarın mənafeyi. 

4.

 

Firmanın  fəaliyyətinin  iqtisadi  göstəricilərini  yaxşılaşdırmağa 

çalışan ali rəhbərlərin mənafeyi və s. 

Firmanın  vahid  orqanizm  Kİmi  fəaliyyət  göstərməsi  üçün  ali 

rəhbərlİK  xüsusi  mənafeləri  firmanın  ümumi  strateji  mənafeyilə 

uzlaşdırmağı bacarmalıdır. 

Davranış nəzəriyyələri (bu istiqamət «bixeviorizm» adlanır) yapon 

firmalarında daha geniş tətbiq olunur. 

Davranış  nəzəriyyələrinin  çoxlu  variantları  mövcuddur.  Bu 

variantlarda  xüsusi  və  ümumi  mənafeləri  əlaqələndirməK  üçün 

müxtəlif təKİiflər verilir. 

X.A.Saymon  adlı  nəzəriyyəçi  tərəfindən 

təKİif 

olunmuş  üsul 

Kompromisin  seçilməsinə  əsaslanır.  Bütün  mənafeləri  eyni  zamanda 

maKsimum  səviyyədə  ödəməK  mümKÜn  deyil.  Buna  görə  də 

mənafelərin  ödənilməsinin  elə  quruluşu  seçilməlidir  Kİ,  hamısının 

mənafeyini  maKsimum  olmasa  da  müəyyən  səviyyədə  ödə-  məK 

mümKÜn  olsun.  Ortaya  çıxan  hər  hansı  narazılığı  rəhbərlİK  dərhal 

görməli və onu heç bir tərəfə ziyan vurmadan həll etməyə çalışmalıdır. 

Davranış nəzəriyyələrində xarici mühitin nəzərə alınmasına xüsusi 

fİKİr  verilir.  Xarici  iqtisadi  ədəbiyyatda  firmanın  davranışına  aid 

2000-dən  yuxarı  strateji  nümunələr  vardır.  Bunlar  firmaya  xarici 

mühitdəKİ dəyişİKİiyə tez bir zamanda uyğunlaşmağa im- Kan verir. 

Xarici  mühitə  iqtisadi,  siyasi,  eKoloji,  sosial  şərait  və  s.  aid  edilir. 

Firmanın daxili quruluşu xarici mühitə adeKvat, uyğun olmalıdır. 

§3. Firmanın (müəssis9nin) fBaliyyət 

mexanizmi və təşKİlati-hüquqi formaları 

Mə'lumdur  Kİ,  istənilən  iqtisadi  sistemdə  çoxlu  sayda  firmalar 

(müəssisələr)  fəaliyyət  göstərir.  İqtisadi  ədəbiyyatda  bunlar  müxtəlif 

me'yarlar  baxımından  təsnifləşdirilir.  Belə 

K

İ,

 

firmalar  (müəssisələr) 

müİKİyyət 

mənsubiyyətinə, 

fəaliyyətinin 

həcminə, 

sahəsinə, 

xaraKterinə, əhatə etdiyi ərazi me'yarına görə və s. fərqləndirilir; 

MüİKİyyət  mənsubiyyətinə  uyğun  olaraq  firmanın  (müəssisənin) 

xüsusi, KolleKtiv, dövlət və qarışıq formaları vardır. 

Firmalar  (müəssisələr)  fərdi  (ailə),  şərİKİi  (tam  ortaqlı),  payçı  və 

şərİKİi  (ortaqlıqlar),  məhdud  mə’suliyyətli  müəssisələr,  səhmdar 

cəmiyyəti  və  dövlət  müəssisəsi  Kİmi  təşKİlati-hüquqi  formalarda 

fəaliyyət göstərirlər. 

263 

---