istehsal xərclərinin təsnifatı və dinamİKası
§2. istehsal xərclərinin təsnifatı və dinaminası
İstehsal xərcləri müəssisənin (firmanın) məhsul istehsalı üçün
zəruri olan bütün xərclərinin cəmindən ibarətdir. İstehsal xərclərinin
quruluşuna baxaq. Bu, istehsal binasının istismarına, dəz- gah, maşın
və avadanlıqların alınıb quraşdırılmasına, icarə haqqı, inzibati işçilərin
əməK haqqı, həmçinin xammal, KÖməKçi materiallar, enerji, fəhlələrin
əməK haqqı, yanacağa çəKİlən və s. xərclərdir. Əgər bütün xərcləri
diqqətlə nəzərdən KeçirsəK görərİK
K
İ,
onların bəziləri istehsal
olunmuş məhsulun həcmindən asılı olmayaraq dəyişməyib sabit qalır
(istehsal binasının istismarına, maşın və avadanlıqların alınıb
quraşdırılmasına, icarə haqqı, inzibati işçilərin əməK haqqı Kİmi
xərclər). Göstərilən xərclər hətta istehsal sıfır həddində olduqda da
mövcuddur. İstehsal xərclərinin digər hissəsi istehsal olunmuş
məhsulun həcminin dəyişməsi ilə dəyişir (xammal, materiallar,
yanacaq, enerji xərcləri, fəhlələrin əməK haqqı Kİmi xərclər).
Deməli, istehsal xərclərini İKİ hissəyə bölməK olar: həcmi istehsal
olunmuş məhsulun sayından asılı olmayan
sabit xarclar
və həcmi
istehsal olunmuş məhsulun sayından asılı olan dəyişən xərc- lər. Qeyd
etməK lazımdır
K
İ,
dəyişən xərclərin həcmi buraxılan məhsulun sayı ilə
qarşılıqlı əlaqədə olsa da bu İKİ Kəmiyyət ara- sındaKi asılılıq
mütənasib xaranter daşımır. İstehsala cəlb olunmuş əlavə dəyişən
xərclər müəyyən həddə çatana qədər məhsul buraxılışının həcmi daha
yÜKSƏK templə artır. Müəyyən həddən sonra məhsul buraxılışının
artım tempi əlavə dəyişən xərclərə nisbətən aşağı düşür.
İstehsal xərclərinin sabit və dəyişən xərclərə bölünməsinin sa-
hibKar üçün əhəmiyyəti vardır. Belə Kİ, qısamüddətli dövrdə sahib-
Kar bazar KonyuKturasına uyğun olaraq istehsal xərclərinin optimal
həcmdə saxlanmasına nəzarət etməK üçün yalnız dəyişən xərclərin
həcmini tənzimləməlidir, çünKİ sabit xərclər bazar KonyuKturasından
asılı olmayaraq dəyişməz qalır. Dəzgahlar artıq alınıb, quraşdırılıb,
onların haqqı ödənilib, idarə haqqı ödənilir və s.
Haqqında danışdığımız sabit və dəyişən xərclər müəssisənin
bütünlÜKdə istehsal prosesinə çəKdiyi xərclərə aid olduğundan onları
ümumi sabit və ümumi dəyişən istehsal xərcləri adlandırmaq olar. Belə
olduqda müəssisənin (firmanın) ümumi istehsal xərcləri ümumi sabit
və ümumi dəyişən xərclərin cəmi Kİmi hesablanır.
Ümumi istehsal xərclərinin quruluşu, dinamİKası, onların tən
241
İstehsal xərclari və mənfəət
zimlənməsi nə qədər vacib olsa da, sahibKarı məhsul vahidinə çə-
Kİlən xərclər, başqa sözlə, orta istehsal xərcləri daha çox maraqlandırır.
Məhz bu göstərici istehsal xərclərinin müqayisəli təhlilində mühüm rol
oynayır. Adi hesablama vasitəsi ilə orta sabit və orta dəyişən xərclərin
Kəmiyyətini müəyyən etməK olar. Belə Kİ, ümumi sabit və ümumi
dəyişən xərcləri istehsal olunmuş məhsulların sayına bölməKİə
müvafiq olaraq sabit və dəyişən orta xərcləri tapmaq olar. Aydındır Kİ,
orta ümumi xərclər də orta sabit və orta dəyişən xərclərin cəmindən
ibarətdir.
Müəssisənin məhsul buraxılışının həcmi istehsala cəlb olunmuş
iqtisadi ehtiyatların miqdarından, dinamİKasından asılıdır.
Bu
səbəbdən iqtisadi ehtiyatların miqdarının dəyişməsinin, əlavə
ehtiyatların alınması və istifadə edilməsinin məhsul buraxılışına tə’siri
tədqiq edilməlidir. İqtisadi ehtiyatların quruluşundan asılı olaraq,
onların bə'zilərinin miqdarının dəyişdirilməsi az, digərlə- rininKİ isə
çox vaxt tələb edir.
Bu
baxımdan qısamüddətli və uzunmüddətli
dövrləri fərqləndirməK lazımdır.
Qısamüddətli dövr əməK, xammal, yanacaq, enerji və s. Kİmi
iqtisadi ehtiyatların miqdarının dəyişdirilməsi üçün zəruri olan, la-
Kİn müəssisənin əsas istehsal güclərinin yeniləşdirilməsi üçün Kifayət
etməyən vaxtdır. Bu dövrdə istehsal güclərini sabit saxlayaraq, onların
daha intensiv istifadə edilməsini təmin etməKİə, istehsalın həcmini
artırmaq olar, yə'ni istehsala əlavə canlı əməK, xammal və s. cəlb
etməKİə məhsul buraxılışının miqdarım artırmaq olar.
Uzunmüddətli dövr, istifadə olunan bütün iqtisadi ehtiyatların, o
cümlədən əsas istehsal güclərinin dəyişdirilməsi üçün zəruri olan
vaxtdır. Bu dövr istehsal binası, maşın, qurğu, aqreqat və s. Kİmi
iqtisadi ehtiyatların nisbətən gec-gec dəyişdirilməsi və onların
quraşdırılıb istifadəyə verilməsi üçün daha çox vaxt tələb olunması ilə
əlaqədardır. Məsələn, yeni istehsal binası tİKməK və ya əlavə dəzgah
quraşdırmaq üçün müasir maşınqayırma müəssisələrində aylarla vaxt
tələb olunur. Bundan fərqli olaraq, istehsalda çalışan fəhlələrin sayını
və ya istifadə edilən xammalın miqdarını bir gün ərzində dəyişməK
olar. Qeyd etməK lazımdır
K
İ,
tədqiqatın qısa və uzunmüddətli
dövrlərə ayrılması şərti xaraK- ter daşıyır. Bə'zi istehsal sahələrində,
məsələn, tİKİş sənayesində bir gün ərzində yeni tİKİş maşınını işə
salmaqla istehsal güclərini artırmaq olar. İstehsal xərclərinin
hərəKətinin belə dövrlərə bölünməsi, vaxtın çox və ya az olmasına
görə deyil, iqtisadi ehtiyatların miqdarının məhsul buraxılışının
həcminə tə'siri baxımından aparılır. Belə Kİ, qısamüddətli dövrdə
əlavə xammal, işçi qüvvəsi cəlb olunmaqla məhsul buraxılışımn
həcmini artırmaq mümKÜn-
242