Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Rəqabət və inhisar 

sadəcə qeyri-mürriKÜndür; 

b)  patent  və  lisenziyaların  lazımlığı  işində,  sahəyə  daxil  olmağın 

dövlət tərəfindən məhdudlaşdırılması; 

v) xammalın əsas növləri üzərində müİKİyyət; q) 

rəqiblərə Kredit verilməsinin məhdudlaşdırılması, 

PraKtİKada  xalis  inhisar  bazarı  modelinə  daha  yaxın  olan  təbii 

inhisardır. Bu inhisarlar rəqabətin mümKÜn olmadığı yerlərdə yaranır 

və  bu  zaman  yalnız  bir  firma  məhsul  istehsal  edir.  Təbii  inhisarlarla 

yanaşı  ayrı-ayrı  əmtəələr  və  xidmətlər  satan 

K

İ

Ç

İ

K 

miqyaslı  və 

müvəqqəti inhisarların yaranması istisna edilmir. 

İİK baxışda xalis inhisar şəraitində inhisarçı qiymətlər satış həcmi 

üzərində  tam  heiKİmiyyətə  malİK  olur.  Əslində  isə  bu  belə  deyildir. 

Birincisi,  satış  həcmi  istehsalçıdan  (satıcıdan)  asılı  olmayan  tələblə 

müəyyən  edilir.  İKİncisi,  elə  bir  məqam  ola  bilər  Kİ,  satış  həcmini 

artırmaq  üçün  qiymətləri  endirməK  inhisarçıya  sərf  etsin.  Bununla 

bərabər  yenə  də  inhisarçının  öz  əmtəələrinin  bazarı  üzərində 

haKİmliyi  o  qədər  böyÜKdür  Kİ,  bu  əmtəələr  daha  gərəKİi  olduğu 

zaman alıcıları asanlıqla «diz çÖKdürməyə» qadirdir. Amma yenə də 

bazarı  inhisarlaşdıran  Kampaniya  ET  inno-  vasiya  stimulunu  itirir, 

büroKratlaşır və nəticədə istehsalın səmərəliliyi aşağı düşür. 

Bazar  struKturunun  rəqabət  və  inhisar  nöqteyi-nəzərindən  daha 

aydın  təsnifatlaşdırılması  üçün  Cədvəl  5-ə  baxaq:  burada  tələb  və 

təKİifin  daşıyıcılarının  (subyeKtlərinin)  gücü  və  sayından,  daha 

doğrusu, istehsalçılar və istehlaKçıların gücü və sayından asılı olaraq 

bazar təşKİlatlarının nəzəri mümKÜn və tipİK variantları verilmişdir. 

Cədvəl 5 

 

 

İ s t e h 

s a 1 ç 

1

 1 a r 

İ 

s 

 

çoxlu 

bir neçə 

bir 

t 

 

1. MÜKəmməl 

və 

2. «Xalis» 

3.İstehsalçının 

e 

h 

çoxlu 

ya inhisarçı 

rəqabət 

oliqapoliya 

(duapoliya) 

«xalis» inhisarı 

1 

 

4. İstehsalçıların 

5. İKİtərəfli 

6. İstehsalçının 

a 

K

 

Ç 

bir 

neçə 

məhdudlaşmış 

inhisarı 

oliqapoliya 

məhdud inhisarı 

1 

 

7. İstehlaKçıların  8. Məhdudlaşmış 

9. İKİtərəfli 

1 

a 

r 

bir 

«xalis» inhisarı 

(monopsoniya) 

monopsoniya 

inhisar 

Cədvəldən göründüyü Kİmi, praKtİKada bazar təşKİlinin oliqa- 

228 

---

Rəqabətin tipləri və modelləri 

polİK  forması  üstünlÜK  təşKİl  edir.  Bu  da  Kifayət  qədər  çox  olan 

istehlaKçı  dairəsinə  işləyən,  dar  dairəli  istehsalçılar  qrupudur. 

Göründüyü Kİmi, bu cür forma öz növbəsində sadə bərabər şərtlərin 

fərqlənməsi dərəcəsindən asılıdır. Məhsulun fərqlənməsi ilə əlaqədar 

olaraq  bazarın  seqmentləşməsi  nə  qədər  güclü  olarsa,  bir  o  qədər 

istehsalçıların sayı çox və onların rəqabəti sıx olar. 

MÜKəmməl rəqabətli bazar özündə cəmiyyətin resurslarının daha 

rasional  istifadəsini,  məhsul  istehsalına  çəKİlən  ictimai  xərclərin 

niinimumlaşdırılmasını 

ƏKS 

etdirir. 

Qeyri-mÜKəmməl rəqabətli bazar isə mÜKəmməl rəqabət zamanı 

yaranan  tarazlıqdan  yayınma  halını 

ƏKS 

etdirir.  Belə  Kİ,  cəmiyyət 

təsərrüfat  həyatının  inhisarlaşması  (onun  dərəcəsi  az  və  ya  çox  ola 

bilər)  ilə  əlaqədar  müəyyən  itKİlərə  mə’ruz  qalır.  Son  anda,  qiymət 

üzərində  nəzarət  -  inhisarın  və  ya  qeyri-mÜKəmməl  rəqibin  əlində 

olan bir alətdir. Əgər bu nəzarət eyni zamanda istehsalın miqyasının 

qənaəti nəticəsində məhsulun istehsal xərclərinin azaldılması, ETT-nin 

inKİşafı,  bazarın  Kütləvi  surətdə  sərfəli  qiymətlərlə,  standart 

məhsullarla 

doydurulması 

ilə 

müşayiət 

olunarsa, 

onda 

qeyri-mÜKəmməl rəqabət cəmiyyətə müəyyən xeyir gətirmiş olur. Ən 

sonda  isə  cəmiyyətin  iqtisadi  inKİşafının  obyeKtiv  prosesi  qeyri- 

mÜKəmməl rəqabətli bazara gətirib çıxarır. 

İnhisarçılıq  şəraitində  əgər  qiymət  üzərində  nəzarət  müəyyən  bir 

həddi  Keçərsə,  cəmiyyətin  iqtisadi  əsasını  dağıdar  və  məhv  edər, 

iqtisadiyyatda inKİşaf getməz. Qiymətlər haqqında gizli sazişlər, sün’i 

defisitlərin yaranmasına səbəb olar. 

§3. İqtisadiyyatda inhisarçılıq. 

İnhisar formaları 

İnhisarlar  istehsalın.  Kapitalın  təmərKÜzləşməsi  və  mərKəzləş- 

məsinin  nəticəsi  olmaq  e’tibarı  ilə  XIX  əsrin  İKİnci  yarısından 

meydana  gəlməyə  başlamışdır.  Tədricən  inhisarın  inKİşafı  elə  bir 

səviyyəyə  gəlib  çıxmışdır  Kİ,  o,  bütövlÜKdə  iqtisadiyyatı  əhatə 

etməyə  başlamışdır.  BeləlİKİə,  XX  əsrin  30-50-ci  illərindən 

iqtisadiyyatda inhisarçılıq haKİm bir mövqeyə malİK olmuşdur. 

İnhisarçılıq  təsərrüfat  subyeKtlərinin  yolverilməz  fənd  və 

üsullardan istifadə etməKİə yÜKSƏK mənfəət götürməK məqsədi ilə 

azad  rəqabətə  yol  verilməməsinə,  onun  məhdudlaşdırılmasına  və 

aradan 

qaldırılmasına 

yönəldilən 

fəaliyyətdir. 

Təsərrüfat 

subyeKtlərinin  fəaliyyəti  nəticə  e'tibarı  ilə  azad  rəqabətə  qarşı 

yönəldilib.  Azad  rəqabətin  məhdudlaşdırılmasına  və  aradan 

qaldırılmasına yönəldilmiş inhisarçılıq fəaliyyətini İKİ qrupa bölməK 

olar: 

229 

---