Rəqabət və inhisar
amirlİK sisteminin xaranterİK xüsusiyyətlərindən biridir. Burada
inhisarçı şəKİində dövlət çıxış edir. Dövlət bütövlÜKdə sosialist
təsərrüfatı mexanizmi vasitəsi ilə iqtisadiyyatı idarə etməKİə həm
müəssisələrin müstəqilliyini məhdudlaşdırır və məsuliyyətlərini
olduqca azaldır, həm də müəssisələrin təsərrüfat əlaqələrini
məhdudlaşdırmaqla onların son nəticələrə olan maddi maraqlarını
azaldır, sərbəst təsərrüfat əlaqələri yaratmağa imnan vermir.
BeləlİKİə, iqtisadiyyat qeyri-səmərəli fəaliyyət göstərir. Həddindən
artıq
mərKəzləşdirilmiş
planlaşdırma
büroKratİK
təsərrüfat
mexanizminin və səmərəsiz iqtisadi əlaqələrin hÖKm sürməsinə səbəb
olur. Eyni zamanda iqtisadiyyatın idarə olunmasındaKi inzibatçılıq
təKrar istehsal fazaları arasındanı əlaqəni, müİKİyyət hüququnu
pozur.
§4. İnhisarçılığın sosial-iqtisadi nəticələri.
Antiinhisar (antitrest) qo.nunvericiliyi
İnhisarçılıq çox hallarda - məhsulun Keyfiyyət xüsusiyyətləri ilə
əlaqədar olmadan, onun qiymətinin süni surətdə artırılmasına və
məhsulun tələb və təKİifin təsiri altında yaranan bazar qiymətləri ilə
deyil, inhisar qiyməti ilə satılmasına, istehsalın həcminin
azaldılmasına səbəb olur. Belə bir vəziyyət bazar iqtisadiyyatının ən
vacib bir şərtinin -istehlaKçının məhsul seçə bilməK hüququnun
pozulmasına gətirib çıxarır.
İnhisarın sosial-iqtisadi nəticələri xalis inhisar baxımından daha
ciabarıq şəKİldə təzahür edir. Bu zaman aşağıdaKi dörd amil diqcıəti
cəlb edir:
a)
Qiymətlər, istehsalın həcmi və resursların bölüşdürülməsi:
Mə'lumdur Kİ, xalis rəqabət prosesi, «istehsal səmərəliliyi» və
«resursların bölüşdürülməsi səmərəliliyi» nəticələrini əldə edə bilər.
İstehsal səmərəliliyi o halda əldə edilə bilər
K
İ,
istehsalın son xərcləri
minimum olduğu zaman firmanın sahəyə azad daxil olması və
çıxması firmanı optimal istehsal norması ilə işləməyə məcbur etsin.
Onda məhsulun g[iyməti də razılaşdırılmış orta məcmu xərclərdən
aşağı olar. İnhisarçı, rəqabət aparan istehsalçıdan fərqli olaraq
yÜKSƏK qiymətə daha az həcmdə məhsul satmağı sərfəli hesab
edəcəK. Xalis rəqabət şəraitində istehsal olunan məhsulun qiyməti ilə
müqayisədə inhisarçılar tərəfindən daha az həcmdə istehsal olunan
məhsulun qiyməti yÜKSƏK olacaq.
b)
Rəqabət aparan və inhisarçı firmaların xərcləri arasında olan
müqayisə
ilə
əlaqədar
olan
çətinlİKİər:
Xalis
inhisarı
qiymətləndirməyimiz bizi belə bir nəticəyə gətirib çıxarır
K
İ,
rəqabət
234
İnhisarçılığın sosial-iqtisadi nəticələri. Antiinhisar (antitrest) qanunvericiliyi
aparan firmalardan fərqli olaraq, eyni xərclərlə xalis inhisarçı firma
məhsulun istehsalının həcmini daha da azaldacaq, qiymətləri
yÜKSəldəcəK və iqtisadi resursların bölünməsinə maneçilin tö-
rədəcəK. Bu fərqli nəticələr inhisarı xaranterizə edən sahəyə
daxilolmanı məhdudlaşdıran hədlərdən irəli gəlir.
v) sahəyə daxil olmağı məhdudlaşdıran hədlərin hesabına inhisarçı
daimi olaraq yÜKSƏK inhisar mənfəəti əldə edir. Bu da onu göstərir
Kİ, inhisarçı firma rəqabət aparan firmalara nisbətən ETT-nin inKİşafı
üçün daha çox maliyyə resurslarına malİK olacaq. Bəs inhisarçını
texnİKİ tərəqqiyə vadar edən nədir? Burada bir məqam vardır Kİ,
inhisarçılığın yeni texnİKa və məhsul əldə etməyini zəiflədir;
rəqiblərin olmaması o deməKdir Kİ, inhisarlaş- dırılmış bazarda
ETT-yə avtomatİK stimul yoxdur. Özünün bazarda vəziyyətinin
qorunmasına arxalanaraq inhisarçı səmərəsiz və tənbəl ola bilər.
Rəqabətli bazarda KəsKİn mübarizə səmərəsiz olanları cəzalandırır;
Səmərəsiz inhisarçı bu cəzanı onun rəqiblərinin olmamasına görə
almır. İnhisarçı özünə güvənir və mövcud vəziyyətdə qalmaq hüququ
vardır. İnhisarçıya istehsal və məhsul sahəsində təKmilləşdirmə
aparmaqdan imtina etməK sərf edir. Yeni təKmilləşdirilmiş texnİKa
inhisarlar tərəfindən qəbul olunur. ÇünKİ, onlar yeni texnİKanın daxil
edildiyi anda istehsal xərclərini aşağı salır və mənfəəti yÜKSəldirlər.
q) əsas məsələlərdən biri də gəlirlərin bölgüsüdür: SahibKar
inhisarçı gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərliyi şərtləndirir. Öz bazar
hÖKmranlıqlarının sayəsində inhisar-firmalar rəqabət aparan
firmalara nisbətən bazarda daha yÜKsəK qiyməti təsbit edirlər: inhisar
faKtİKİ olaraq istehsalçıları «xüsusi vergi» yolu ilə qarət etməK və bu
yolla
öz
gəlirlərini
yÜKSəltməK
vəziyyətindədirlər.
Bazar
iqtisadiyyatının inKİşafının müəyyən bir mərhələsində inhisarçılıq elə
bir səviyyəyə gəlib çatır Kİ, ona qarşı tədbirlərin görülməsinə zərurət
yaranır. Bu tədbirlər İKİ istiqamətdə aparılır.
1.
Rəqabətin inKİşafına müvafiq struKturlar tərəfindən əlverişli
mühit yaradılır.
2.
İnhisarçı mövqeyə malİK olan təsərrüfat subyeKtlərinin
fəaliyyəti
hüquqi
aKtlarla
müvafiq
orqanlar
tərəfindən
məhdudlaşdırılır.
İnhisar fəaliyyətini tənzimləyən
ÜK
hüquqi aKtlar hələ XIX əsrin
ortalarında ABŞ-da qəbul edilmişdir. Sonralar bir sıra öl- Kələrdə, o
cümlədən, Azərbaycanda da bazar münasibətlərinə Keçidlə əlaqədar
inhisarların fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar qəbul edilmişdir.
1. Şermanm qanunu (1890).
Bu qanunla ticarətin gizli inhi-
235