Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Rəqabət və inhisar 

K o m b i n a t l a r   deyilir. Kombinələşdirmə ticarət vasitəçiliyini 

aradan  qaldırır.  Kombinələşdirmə  texnoloji  proseslərin  təKmilləşdirilməsi 

üçün  ən  yaxşı  imnanlar  yaradır.  Bütün  bunlar  rəqabət  mübarizəsində 

trestlərin-Kombinatların mövqeyini möhKəmləndirir. 

K o n s e r n   -

  formal  olaraq  müstəqil,  üzərlərində  maliyyə 

nəzarəti qoymaq yolu ilə bir sıra müəssisələri birləşdirən inhisardır. 

O, 

bu müəssisələrin ziyanı, yaxud öhdəçiliyi  üçün yalnız Konsern sahib 

olduğu  səhm  paKetinin  qiyməti  çərçivəsində  cavabdehdir.  Bununla 

belə nəzarət edilən müəssisələr üzərində real haKİ- miyyət Konsernin 

bütün  müəssisələrinin  faKtİKİ  sahibi  olan  baş  firmaya  məxsusdur. 

Konsern  adətən  müxtəlif  sənaye  sahələrinin  müəssisələrini,  ticarət 

firmalarını,  banKİarı,  nəqliyyat  və  maliyyə  Kampaniyalarını 

birləşdirir.  Müasir  şəraitdə  trestlərin  Konsernlərə  çevrilməsi  geniş 

yayılmışdır. 

60-cı  illərdə,  xüsusilə  də  ABŞ-da,  çox  qısa  bir  vaxtda  və  böyÜK  sür'ətlə 

K o n q l o m e r a t l a r  meydana gəlmişdir. Müəssisələrin arasında 

istehsal  əlaqələri  mövcud  olan  çoxsahəli  Konsernlərdən  fərqli  olaraq. 

Konqlomeratlar  bir-biri  ilə  funKSİonal  əlaqəsi  olmayan  müəssisələrin 

Kampaniyalar  tərəfindən  udulması  yolu  ilə  yaradılmışdır.  Ancaq  hazırKi 

dövrdə  onların  çoxu  dağıdılmış,  yaxud  iflasa  uğramışdır.  Bunun  başlıca 

səbəbi onların həlqələri arasında istehsal vəhdətliyinin olmaması, bu cür heç 

də  möhKəm  olmayan  birlİKİərin  idarə  edilməsinin  çətinliyi  maliyyəçilərin, 

onların başçılarının ehtİKarlığı və birja fırıldaqçılığıdır. 

K o n s o r s i u m   -  son  zaman  inhisarın  daha  geniş  yayılmış  bir 

formasıdır.  Bu  forma  bir  qayda  olaraq,  irimiqyaslı  layihələrin  həyata 

Keçirilməsi  üçün  yaranır.  O,  maliyyə,  ticarət,  texnİKİ  və  ya  başqa  səbəblər 

üzündən  bir  neçə  iştiraKçıların  qüvvəsini  birləşdirməyi  tələb  edir.  Bundan 

başqa.  Konsorsiumların  yaranması  haqqında  müqavilələrin  iştiraKçıları 

ticarətdə, 

qurulan 

sənaye 

obyeKtlərinin 

reKonstruKsiya 

və 

modernləşdirilməsində,  adi  xarici  ticarət  fəaliyyətində,  həmçinin  hər  hansı 

xidmət  növü,  eyni  zamanda  injinirinq  xidməti  göstərilməsində  müəyyən 

məqsəd  daşıya  bilər.  Konsorsium  iştiraKçıları həm  şəxsi,  həm  də  dövlət  təş- 

Kİlatları,  həmçinin  dövlətlər  ola  bilər.  Konsorsium  iştiraKçıları  tam 

müstəqilliyi  saxlayırlar.  Birgə  seçilmiş  rəhbərliyə,  fəaliyyətinin  ancaq 

Konsorsium  məqsədlərinə  yönəldilən  hissəsi  ilə  tabe  olurlar.  Hazırda 

Azərbaycanda  neft  müqavilələri  üzrə  neftin  hasili  və  nəqli  ilə  əlaqədar 

Azərbaycan  Beynəlxalq  Əməliyyat  ŞirKƏ-  ti  (ABƏŞ)  və  Şimali  Abşeron 

Əməliyyat ŞirKəti yaradılmışdır. Bu Konsorsiumların tərKİbində ARDNŞ və 

başqa xarici öİKƏİərin neft 

232 

---

iqtisadiyyatda inhisarçılıq. İnhisar formaları 

maqnatları birləşmişdir. 

Yeni  məhsulun  ayrı-ayrı  növlərinin  inhisarlaşdırılması  indi  çox 

vaxt  patentə  sahib  olmaq  yolu  ilə  həyata  Keçirilir.  Yeni  istehsal 

texnologiyası, yaxud məhsulun yeni növünü işləyib hazırlamış inhisar 

öz təKmilləşdirilməsini, yaxud ixtiralarını patentləşdirir və patentdən 

istifadə  hüququ  olmaqla  onu  özü  üçün  əlverişli  olan  şərtlərlə  başqa 

sahibKarlara lisenziya verir. 

2.

 

Təbii  inhisarçılıq: 

-  İstehsal  miqyasının  artırılmasının  böyÜK 

həcmdə  qənaətə  səbəb  olduğu  hallarda  mümKÜndür.  Təbii 

inhisarçılıq  təsərrüfat  subyentləri  arasında  rəqabətin  mümKÜn 

olmadığı  sahələrdə  də  yaranır.  Təbii  inhisarçılığın  meydana  gəlməsi 

Kapitalın  öz-özünə  artması,  rəqibləri  sıxışdırmaq  və  mənfəəti 

maKsimumlaşdırmaq  cəhdləri  ilə  az  əlaqədardır.  Təbii  inhisarçılığın 

bazar  üzərində  hÖKmranlığı  xüsusi  xaraKterə  malİKdir.  O  ancaq 

texnologiyanın spesifİKİiyi ilə şərtlənir. 

3.

 

Texnoloji inhisarçılıq: 

- İnhisarın obyeKti bu və ya digər məhsulun 

hazırlanması  üsulu  olduğu  halda  yaranan  inhisarçılıq,  texnoloji 

inhisarçılıqdır. 

Texnoloji 

inhisarçı 

Kİmi 

ETT-nin 

müəyyən 

istiqamətində  liderliyi  ələ  Keçirmiş  müəssisələr  çıxış  edirlər. 

Texnologiyada  liderlİK  edənlər  son  nəticədə  öz  məhsullarının  rə- 

qabətliyini  tə’min  edirlər.  Buna  görə  də  müəyyən  texnoloji  yeniliyə 

sahib  olan  müəssisələr  ondan  maKsimum  faydalanmaq  üçün 

inhisarçılıq  davranışlarına  yol  verirlər.  İnhisarçılığın  bu  forması 

müvəqqəti xaraKter daşıyır. 

4.

 

İstehlaKçı inhisarçıhğı 

və 

ya monopsoniya: 

- Bu halda bazarda bir 

alıcı,  çoxlu  sayda  satıcı  olur.  İstehlaKçı  inhisarçıhğı  da  digər 

inhisarçılıq növləri Kİmi mənfi nəticələrə səbəb olur. Belə Kİ, bu halda 

iri  İstehlaKçı  tərəfindən  satın  alınan  məhsulların  qiymətlərinin  süni 

surətdə  aşağı  salınması  nəticəsində  yÜKsəK  mənfəət  götürməK, 

müqabil  tərəfə  əlverişsiz  müqavilə  şərtlərini  qəbul  etdirməK  üçün 

əlverişli  şərait  yaranır.  Bununla  əlaqədar  olaraq  iqtisadiyyatda 

monopsoniyaya qarşı da mübarizə tədbirləri işlənib hazırlanır. 

5.

 

TəşKİlati  inhisarçılıq: 

-  İnhisarçılığın  bu  forması  İstehlaKçı 

birlİKİərinin  formalaşdırılması  yolu  ilə  meydana  gəlir.  İstehsalçıların 

müxtəlif sahə, sahələrarası və yaxud da regional təşKİlat struKturlarını 

yaratmaqla  inhisarçı  meyllərinin  miqyaslarını  əhəmiyyətli  dərəcədə 

genişləndirməK  mümKÜn  olur.  Bu  isə  bü-  tövlÜKdə  iqtisadiyyatın 

inhisarlaşma dərəcəsinin artmasına, tex- nİKİ-texnoloji tərəqqinin sahə 

və 

Ö

İ

KƏ 

miqyasında ləngiməsinə səbəb olur. 

6.

 

İdarəetmə inhisarçıhğı: 

- İnhisarçılığın bu forması inzibati- 

233 

---