Rəqabət uə inhisar
məyən, eyni əmtəə
və
xidmətlər - özünəməxsus, identİK - standartlaşmış
əmtəələr təKİif olunur;
v) bütün alıcılar və satıcılar bazar haqqında tam informasiyaya
(qiymət, əmtəə, tələb, təKİif və s.) malİKdirlər;
cj) satıcılar və alıcılar hər hansı qanunvericilİK, maliyyə, texnoloji
maneələrin olmadığı halda bazara azad surətdə daxil olub, onu azad
surətdə tərK edə bilirlər;
d) bütün maddi, maliyyə və digər resurslar tam çevİKdir, bazarın
iştiraKçıları azad surətdə lazım olan resursları istehsala cəlb edə
bilirlər. BeləlİKİə, azad rəqabətli bazarda əsas şərt odur
K
İ, bazarda
qiymət praKtİK olaraq ayrı-ayrı subyeKtlərin arzu və hə-
rəKətlərindən asılı deyildir, o elə bil öz-özünə «gözəgörünməz əl» ilə
tələblə təKİifin təsiri ilə formalaşır. Azad rəqabətli bazar - müəyyən
dərəcədə nəzəri abstraKSİyadır, modeldir; bu cür bazar heç vaxt, heç
yerdə mövcud olmayıb.
İqtisadçılar rəqabətin məhdudluğu və ya inhisarlaşdırılma
dərəcəsinə görə bazarın bir neçə əsas modellərini fərqləndirirlər. Bu
modellər aşağıdaKilardır:
-
MÜKəmməl rəqabətli bazar;
-
İnhisarçı rəqabətli bazar;
-
OliqapolİK bazar;
-
Xalis inhisarçı bazarı.
Bazarın rəqabətli olması - istehsalçıların və istehlaKçıların hə-
rəKətlərinə təsir göstərən əsas amillərdir. Bazarın rəqabətli olması -
onun iştiraKçılarının realizə olunan əmtəələrin qiymətlərinə hansı
dərəcədə təsir göstərə bilməsi ilə müəyyən edilir. Bu təsir nə qədər az
olarsa, bazar bir o qədər rəqabətli sayılır. Yuxarıda göstərildiyi Kİmi
xalis rəqabət (mÜKəmməl rəqabət) şəraitində standartlaşdırılmış
məhsul istehsal edən, çoxlu sayda xırda firmalar fəaliyyət göstərir və
sahəyə daxil olmaq üçün maneə olan bütün hədlərin olmaması və
yaxud arzu edilən istənilən firmanın məhsul buraxması imKanının
olması mümKÜn olur. Əusinə, xalis inhisar isə özündə satıcı şəKİində
yalnız bir firma fərqləndirilməmiş məhsul və sahəyə daxil olmaq
yolunda müxtəlif maneələrin olmasını
ƏKS
etdirir. İnhisarçı rəqabəti
yuxarıdaKilarla müqayisədə fərqli məhsul istehsal edən (ayaqqabı,
geyim) iri firmaların çoxluğu və sahəyə azad daxil olmaqla
xaraKterizə olunur. Oliqapoliya isə əmtəələrin qiymətlərinə, təKİifin
həcminə təsir göstərməyə qadir olan iri satıcıların çox olmaması,
həmçinin sahəyə daxil olmağın çətinliyi ilə fərqlənir.
Qeyri-mÜKəmməl rəqabətli bazarın tam açılışına Keçməzdən əv-
224
Rəqabətin tipləri və modelləri
vəl, qeyd etməK lazımdır Kİ, bu cür təsnifatlaşdırma satıcıların
hərəKətləri və sayı əsasında aparılmışdır. Belə Kİ, alıcıların bazarda
hərəKətləri və sayı baxımından monopsoniyanı (bir alıcının inhisarı)
fərqləndirmən lazımdır. Bu zaman bazarda bir alıcı, çoxlu sayda satıcı
olur (bu hal adi deyildir və buna çox nadir hallarda rast gəlinir).
Oliqopsoniya (alıcının inhisarı) - bu zaman bazarın şərtlərini dİKtə
etməyə malİK olan bir neçə iri alıcı və çoxlu sayda satıcı olan rəqabətli
bazar olur. Buna görə də azad rəqabətli bazarda iqtisadi resursların
daha səmərəli işləyənin xeyrinə yenidən bölgüsü baş verəcəK. Bu cür
bazarın əsas yaxşı cəhəti bundan ibarətdir.
Y
ÜKSƏK
rəqabətli bazarın zəif cəhətləri də vardır. Bir əmtəənin
satıcılarının sayının qeyri-məhdudlugu prinsipi, bazarın hər bir
iştiraKçısının Kapitalının mə’lum ölçüsünün eyniliyinin cüzili- yidir.
MÜKəmməl rəqabətli bazar iri istehsalın yaradılmasının, elmi-texnİKİ
inKİşafın, iri miqyaslı problemlərin onsuz realizə edilməsinin
mümKÜn olmamasından olan Kapitalın mərKəzləşdi- rilməsinə qarşı
hədlər qoyur. Bundan, əlavə göstərildiyi Kİmi praKtİK olaraq bütün
şərtlərin eyni vaxtda yerinə yetirilməsi, azad bazarın Kriteriyalarının
gözlənilməsi imKanı qeyri- mümKÜndür.
MÜKəmməl rəqabətli bazardan fərqli olaraq qeyri-mÜKəmməl
rəqabətli bazarda ayrı-ayrı istehsalçılar və ya onların birlİKİəri satış
şərtlərinə, xüsusən də onların qiymətlərinə təsir göstərməK
vəziyyətindədir. Buna görə də bütün qeyri-mÜKəmməl rəqabətli
bazarların hamısını «qiyməti yaradan bazar» adlandırırlar. Onların
əsas fərqləndirici cəhəti Kİmi inhisarlaşdırmanın dərəcəsi çıxış edir.
İnhisarçı rəqabət bazarında müxtəlif firmaların istehsal etdİK- ləri
əmtəələrin müxtəlifliyi prinsipi xeyli dərəcədə gözlənilir. Əgər bu
əmtəələr qarşılıqlı mübadiləyə, eyni tələbatın ödənilməsinə
malİKdirsə, onda bazar rəqabəti satıcıların (istehsalçıların) məhdud
sayı olduğu şəraitdə yaranır və elə bil əmtəələr arasındaKi rəqabətə
Keçir. Daha ümumi görünüşdə inhisarçı rəqabəti özündə oxşar, laKİn
identİK olmayan məhsulları satışa təKİif edən, satıcıların sayının çox
olduğu (onlarla) bir bazar struKturunu
ƏKS
etdirir. Bu zaman inhisarçı
rəqabət bazarında təmsil olunan hər bir firma başqa firmaların
hərəKətlərinə reaKsiya, fİKİr vermədən özünü tam müstəqil hiss edə
bilər. Bu cür sahələrə üst geyimləri, ayaqqabı, KosmetİKa mallarının
istehsalını, Kİtab nəşrini, turizmi misal göstərməK olar.
İnhisarçı rəqabət şəraitində rəqabətin aləti nəinKİ qiymət, hətta bu
və ya digər əmtəənin Keyfiyyəti də çıxış edir, inhisarçı rə
225