Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rəqabət və inhisar
- 1. İstehsal inhisarçılığı
- K a r t e l
- Sin d i K a t
Rəqabət və inhisar 1.
İnhisarların inKİşafmın iİKİn mərhələsində inhisara daxil olan təsərrüfat subyentləri üçün qiymətqoymanın razılaşdırılması, xammal və satış bazarlarının bölüşdürülməsi və mənfəət gö- türməK üçün əlverişli şərait yarada biləcəK digər məsələlərdə razılıq əldə edilməsinə yönəldilən fəaliyyətlər; 2.
BazardaKi haKİm mövqelərindən istifadə edərəK inhisar qiyməti aləti (aşağı inhisar qiyməti, yuxarı inhisar qiyməti) vasitəsi ilə rəqibin sıxışdırılmasına yönəldilmiş fəaliyyətlər. Bu fəaliyyəti nəticəsində inhisarçı müəssisə istehsalda və satışda əsassız surətdə üstünlüyə malİK olur. Bu cür üstünlÜK şəraitində müəssisənin davranışı inhisar nəzəriyyəsi ilə izah olunur. İnhisarçı müəssisənin istehsal xərclərinin formalaşdırılması, öz məhsuluna qiymət qoymanın prinsipləri və istehsal həcminin m.üəyyən edilməsi inhisar nəzəriyyəsinin məğzini təşKİl edir. İnhisar nəzəriyyəsi inhisarı müəyyən növ məhsulun yeganə istehsalçısı götürməKİə abstraKsiya yolu ilə nəzəri ümumiləşdirmə aparır. Buna görə də xalis inhisarı nəzəri cəhətdən izah etməK olar. ÇünKİ, müəyyən növ məhsulun yalnız bir müəssisə tərəfindən istehsalı və satışının həyata Keçirilməsi abstraKsiyadır. Ən azı ona görə Kİ, həmin növ məhsulun xarici istehsalçısı və satıcısı var. İnhisar nəzəriyyəsinə görə inhisarçı müəssisənin davranışı aşa- ğıdaKi amillərin tə’siri altında formalaşır: 1.
Bazarın bir hissəsini itirməK təhlÜKƏsi; bu təhlÜKƏ olmadıqda o qiymətin yÜKSƏldilməsi qərarını qəbul etdİKdə belə məhsul buraxılışının həcminə tam nəzarət edir. 2.
Qiyməti fasiləsiz yÜKsəltməK imKanının məhdudluğu; bütün digər istehsalçılar Kİmi inhisar da istehsal qərarını qəbul edərKən bazar tələbini, öz istehsal xərclərini nəzərə almaq məcburiyyətindədir. İnhisar nəzəriyyəsinə görə inhisarın maKsimum mənfəət götürməsini tə’min edən məhsul buraxılışının həcmi rəqabət şəraitində mövcud olan prinsipə, son hədd gəlirlərinin və son hədd xərclərinin bərabərliyinə əsaslanır. İqtisadiyyatda inhisarçılığı əhatəliyi baxımından aşağıdam Kİmi qruplaşdırmaq olar: 1. İstehsal inhisarçılığı: Müəyyən növ məhsul istehsalının əsas hissəsinin məhdud miqdarda istehsalçının əlində cəmlənmə- sinə istehsal inhisarçılığı deyilir. İstehsal inhisarçılığı müəyyən məhsul istehsalçılarının birləşməsi və yaxud da müvafiq məhsulu istehsal edən müəssisədə Kapitalın öz-özünə artması yolu ilə yaranır. İnhisarçılığın göstərilən forması bir sıra hallarda məhsuldar qüvvələrin İnKİşafmın obyeKtiv nəticəsi Kİmi meydana çıxır. Çox zaman isə belə inhisarçılıq bilavasitə rəqabətin məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılması məqsədlərinin reallaşdırılması üçün həya 230 İqtisadiyyatda inhisarçılıq. İnhisar formaları ta Keçirilir. İstehsalda inhisarın mahiyyətini 3 başlıca cəhətlə səciyyələndirmən olar: 1) Onun əlində istehsalın əhəmiyyətli hissəsinin təmərKÜzləşməsi sayəsində təsərrüfatın bir yaxud bir neçə sahəsində hÖKmran olmaq vəziyyətinin təmin edilməsi; 2) Müəyyən çərçivədə bazar qiymətlərini dİKtə etməK imKanına malİK olması; 3) Öz hÖKmranlığını iqtisadi cəhətdən realizə etməsi Kİmi yÜKSƏK inhisar mənfəətinin mənimsənilməsi. İstehsalda inhisarlar müxtəlif formalarda fəaliyyət göstərirlər. Bu
formalar aşağıdaKilardır: K a r t e l - eyni bir istehsal sahəsinin bir sıra müəssisənin elə birləşməsidir Kİ, onun iştiraKçıları istehsal vasitələri və istehsal olunmuş məhsul üzərində öz müİKİyyətini saxlayır. Kartelin işti- raKçıları öz məhsullarını bazarda özləri reallaşdırırlar. İstehsal edilmiş ümumi məhsulda Kartel üzvünün payı, satış qiymətləri, bazarın bölgüsü, mənfəətin bölüşdürülməsi və s. Kartel sazişi ola bilər, Kartel müqaviləsi Kartel iştiraKçılarının saziş şərtlərini pozduqları hallarda böyÜK məbləğdə cərimə verməKİə cəzalandırılmasını nəzərdə tutur.
yeKcins əmtəələr istehsal edən müəssisələrin elə birliyidir Kİ, burada istehsal vasitələri sindİKat iştiraKçıla- rının öz müİKİyyətində qalır, istehsal olunmuş məhsul isə sindi- Katın müİKİyyəti olur və yaradılmış xüsusi idarə tərəfindən reallaşdırılır. Karteldən fərqli olaraq, sindİKat ayrı-ayrı müəssisələrin bazarla bilavasitə əlaqəsini Kəsir. SindİKatlar bir qayda olaraq, yeKcins əmtəələrin Kütləvi istehsal olunduğu sahələrdə yaranır. T r e s t - sindİKata nisbətən daha yÜKSƏK inhisar formasıdır Kİ, burada istehsal vasitələri üzərində mövcud sahibKarlar qrupunun birgə müİKİyyəti yaranır. Trestin təşKİli zamanı müəssisənin sahibləri istehsal vasitələri, habelə texnologiya, patentlər və digər istehsal məhsulları üzərində öz müİKİyyətini birliyə verir. Onlar verdİKİəri Kapitalın miqdarına görə trestin səhmlərini alırlar və bununla da trestin idarə edilməsi və onun mənfəətindən pay gö- türməK hüququnu əldə etmiş olurlar. SindİKatlardan fərqli olaraq, trest üçün öz xaraKterinə görə yeKcins məhsullar buraxan müəssisələrin birləşdirilməsi məcburi deyildir. İnhisarlaşma prosesi in- Kİşaf etdİKCə «üfqi» istiqamətdə trestləşmə, yə'ni eyni bir sahənin müəssisələrinin birləşdirilməsi, tez-tez «şaquli» istiqamətdə trestləşdirmə ilə tamamlanır K İ,
bu zaman texnoloji proseslərə öz aralarında əlaqədə olan sənaye sahələri (məsələn, daş KÖmür, metallurgiya, maşınqayırma müəssisələri) də trestin tərKİbinə daxil olur. Bu cür trestlərə ona daxil olan müəssisələrin xaraKterinə görə 231 Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|