İstehsal xərcldrinin təsnifatı və dinamİKası
İlə orta xərclərin müqayisəsi baxımından əlverişli məhsula çevrilir.
Yadda saxlayaq Kİ, 40-a bərabər olan orta xərclərə normal mənfəət də
daxildir. Satılan məhsulun miqdarına uyğun olaraq firmanın mənfəət
və gəlirinin artması ilə əlaqədar məhsul buraxılışını da artırmaq olar.
Hansı həddə qədər? Bunu müəyyən etməyə çalışaq.
Məhsul buraxılışı 400 olduqda orta xərclər 40-a, son hədd xərcləri
10-a bərabərdir. Bu o deməndir ni, hər bir növbəti məhsul buraxılışı ilə
əlaqədar firmanın ümumi xərcləri 10 miqdarda artır. Dəyişən
xərclərdən ibarət olan bu xərclərin belə artması orta xərclərin
Kəmiyyətini artırmır. Deməli, məhsul buraxılışını artırmaq olar. Həm
də mənfəətin artırılması üçün bu addımı atmaq zəruridir. LaKİn nəzərə
almaq lazımdır
K
İ,
yuxarıda göstərdiyimiz Kİmi 400 ədəddən artıq
məhsul buraxılışı, dəyişən xərclərin məhsuldarlığının aşağı düşməsi
anına təsadüf edir. Bundan əlavə, məhsulun bazara çıxarılması ilə
əlaqədar nəqliyyat, reKİam, marnetinq və s. xərcləri də artır. Real
təcrübədə həmişə elə bir vaxt olur Kİ, məhsul buraxılışının müəyyən
həcmindən sonra əlavə məhsul buraxılışı ilə əlaqədar olaraq xərclər
sür'ətlə artır. Bu səbəbdən 401-ci məhsul istehsalı ilə əlaqədar cəlb
olunmuş yeni dəyişən xərclər, son hədd xərcləri (40), 400-cü məhsulun
istehsalı ilə əlaqədar çəKİlən əlavə xərclərdən (10) daha çox olacaq.
Bununla belə istehsalı daha 100 ədəd artıraraq məhsul buraxılışını
500-ə çatdıraq. Bu məqsəd üçün firmaya 4000 miqdarında dəyişən
xərclər tələb olunur. Başqa sözlə, 400-dən artıq istehsal olunmuş hər
məhsulla əlaqədar firmanın ümumi xərcləri 40 miqdar artır. Son hədd
xərcləri
^*^
50
Q
Z
4
OQ
*^^ = 40 olur. Hər bir əlavə məhsula 40 miqdarında yeni
xərclər tələb olunması, cədvəldən göründüyü Kİmi, orta xərcləri
artırmır, onlar bazar qiymətlərinə bərabər olaraq qalır. Diqqətlə
baxsaq görərİK Kİ, 500
məhsul istehsal etdİKdə son hədd xərcləri də
(40) bazar qiyməti ilə eyniləşib. Bu istehsalın böhran nöqtəsidir. Bu
andan məhsul istehsalının həcmini, yalnız əlavə məhsulun buraxılışı
ilə əlaqədar yeni xərclərin sabit qalması şərti ilə artırmaq olar. Əgər
müəssisə növbəti məhsul istehsalı ilə əlaqədar əlavə xərcləri sabit
saxlamaq imKanına malİKdirsə, məhsul buraxılışını çoxaltmaq
lazımdır, çünKİ orta xərclər bazar qiymətinə bərabərdir, satılan
məhsul mənfəət verir. Cədvəl 6-da son hədd xərcləri 40
qalmaq
şərtilə, 600
məhsul istehsalı bu halı göstərir.
Son hədd xərclərini sabit saxlamaq mümnün deyilsə istehsalı
saxlamaq və bazardan çıxmaq lazımdır. Ə
KS
halda cədvəldən
göründüyü Kİmi 700
məhsul istehsalı ilə əlaqədar mənfi dəyişİK-
247
İstehsal xərcləri və mənfəət
lİKİər baş verir. Son hədd xərcləri 54 olmuşdur, orta xərclər 42- yə
bərabərdir, bu isə bazar qiymətindən çoxdur. Məhsul buraxılışının
artırılması firmanın ziyanlı işləməsinə səbəb olar. Əlavə hər məhsul
satışından əldə edilmiş pulun miqdarı satış qiyməti qədər olub, 40-a
bərabər olduğu halda, əlavə hər məhsul istehsalı ilə əlaqədar əlavə
istehsal xərcləri 54-ə bərabərdir. Deməli, son hədd xərclərinin cüzi
artması müəssisənin ziyanlı işləməsinə səbəb olur.
BeləlİKİə, istehsalın verilmiş həcmi məhsul buraxılışının böhran
nöqtəsinə (600
ədəd) çatdığını və bu zaman son hədd xərcləri (40)
isə
istehsal xərclərinin son mümı-cün həddini göstərir. Aydın olur Kİ,
firma son hədd xərclərinin dəqiq hesabını aparmaqla istehsalın
həcmini tənzimləyə bilər. Əgər bazar qiyməti mə'lumdursa, son
hədd xərclərini bazar qiymətilə müqayisə etməKİə istehsalın
həcmini dəyişməK lazım olub-olmamasını müəyyən etməK olar. Son
hədd xərcləri bazar qiymətindən aşağı olduqda istehsalın həcmini
artırmaq, yuxarı olduqda isə istehsalı dayandırmaq lazımdır.
YeKunda deyə bilərİK Kİ, istehsalın həcminin optimal
Kəmiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün orta xərclərin yox, məhz
son hədd xərclərinin uçotunu aparmaq lazımdır. Buna görə də son
hədd xərcləri müasir iqtisadi ədəbiyyatda və firmaların əməli
fəaliyyətində xüsusi əhəmiyyət Kəsb edir, hesablaşmalıdır.
§3. Alternativ və ümumi iqtisadi xərclər
Yuxarıda dedİKİərimizdən aydın olur
K
İ,
hər bir istehsalçı
məhsul buraxılışının həcmini müəyyənləşdirərKən, müəssisənin
gəlirliyini tə’min etməK üçün istehsala çəKİlən fantİKİ xərclərin
hamısını nəzərə almalıdır. LaKİn daha dərin iqtisadi təhlil və əməli
təcrübə göstərir
K
İ,
təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini müəyyən
etməK üçün ümumi iqtisadi xərclər, yəni faKtİKİ xərclərlə yanaşı
alternativ xərclərlə də hesablaşmaq lazımdır. Alternativ xərclərin
hesablanması bu və ya digər təsərrüfat fəaliyyətini həyata KeçirməK
üçün mövcud xərclərin sərf olunmasının iqtisadi cəhətdən nə
dərəcədə
əlverişli
olub-olmamasının
müəyyənləşdirilməsi
zəruriliyindən doğur. Başqa sözlə, mövcud iqtisadi ehtiyatları
mümKÜn təsərrüfat fəaliyyətlərindən hansına yönəltməK məsələsi
meydana çıxdıqda alternativ xərcləri hesablamaq lazım gəlir.
Məsələn, sahibKar öz pul ehtiyatlarını müxtəlif cür, həm mövcud
istehsalın genişləndirilməsinə, həm də yeni növ istehsalın təşKİli
üçün istifadə edə bilər. SeçməK üçün bu Kəmiyyətlərin hər biri
alternativ Kİmi müqayisə edilməlidir. Hər hansı təsərrüfat
248